Rossiya O‘zbekiston tomonidan Toshkent viloyati Qibray tumanidagi Tashkent Pharma Park innovatsion ilmiy-ishlab chiqarish farmatsevtika klasteri hududida koronavirusga qarshi vaksinani ishlab chiqarish bo‘yicha taklifni oldi. Bu kabi taklifni Farmatsevtika tarmog‘ini rivojlantirish agentligi direktori Sardor Kariyev bildirgan, deb xabar beradi “Gazeta.uz”.

43,75 gektar joyda Tashkent Pharma Park’ni qurish ishlari 2020-yilning yanvar oxirlarida boshlangan. Klaster o‘z infratuzilmasi, shuningdek, sanoat zonasiga ega Farmatsevtika texnika universitetini o‘z ichiga oladi. 2020—2024-yillarga mo‘ljallangan loyihani amalga oshirish uchun 191 million dollar yo‘naltirilgan.

Sardor Kariyevning ma’lum qilishicha, klaster hududida immunobiologik vaksinalarni, xususan, Rossiyaning koronavirusga qarshi vaksinalarni ishlab chiqarish loyihalarini amalga oshirish mumkin.

Ayni vaqtda immunobiologik vaksinalar importining ulushi 92 foizni tashkil etmoqda.

2021-yilning apreliga qadar loyihaning texnik-iqtisodiy asosini ishlab chiqish va tasdiqlash, iyunda loyihani GMP talablari asosida ishga tushirish va qurilish-montaj ishlarini boshlash taklif etilmoqda.

Eslatib o‘tamiz, 4-dekabr kuni Rossiya tomonidan yaratilgan koronavirusga qarshi “Sputnik V” vaksinasi O‘zbekistonga olib kelingan edi. Namunalar O‘zbekiston tomoniga ro‘yxatdan o‘tkazish va mamlakat hududida vaksinalar ishlab chiqarish sanoatini ishga tushirish uchun zarur bo‘lgan sinovlarni o‘tkazish maqsadida topshirilgan.

АҚШ президенти Доналд Трамп президентлик сайловларида ютқазганидан кейинги илк митингини ўтказди. У митингда республикачи номзодларни ташвиқот қилиши керак эди, аммо икки соатни ўзига ва ўзининг «ўғирланган ғалабаси»га бағишлади.

Жоржияда ўтказилган акция январда Сенат учун ўтказиладиган сайловлардан олдинги кампаниянинг бир қисми эди, бўлажак сайловда юқори палатада ким устунлик қилиши масаласи ҳал бўлади.

Жо Байден - ушбу штатда президентлик сайловларида 1992 йилдан буён ғолиб чиққан илк демократ номзод бўлди.

Трамп ҳамон ўз мағлубиятини тан олгани йўқ ва сайловлардаги қоидабузарликлар ҳақида гапиришда давом этмоқда, аммо у бу сўзлари учун бирор далил келтирмаяпти. Аммо АҚШ судлари бирин-кетин республикачилар штабининг даъволарини рад этмоқда, штатлар эса сайлов натижаларини расман тасдиқлашмоқда.

Митинг арафасида у твиттердаги саҳифасида Жоржия губернатори - республикачи Брайан Кемпни овозларни ҳисоблаш натижаларини дарҳол эълон қилмагани учун кескин танқид қилди. Бунга жавобан Кемп натижаларни қайта ҳисоблашга чақирганини эслатиб ўтди (унда сайлов натижаларини эълон қилиш ваколати ҳам йўқ).

Шундан сўнг Трамп губернаторни штат қонунчилик мажлисининг махсус чақириғини ташкиллаштиришга чақирди.

CNN ва Washington Post маълумотларига кўра, Трамп губернаторга қўнғироқ қилган ва уни сайловчиларнинг танловига таъсир кўрсатишга ундаган.

Трамп нима деди?

Валдостда чиқиш қилган Трамп яна бир марта сайловлардаги фирибгарлик ҳақида гапирди ва губернатор Кемпга босим ўтказишда давом этди.

Трампнинг талқинига кўра, бу сайловларда почта орқали юборилган бюллетенларнинг сони ҳаддан зиёд юқори бўлгани кенг кўламли сохталаштиришга олиб келган.

Қарийб икки соатлик нутқида у аслида қайта сайланиш учун номзодини қўйган республикачи сенаторларни қўллаб-қувватлаши керак эди — у эса йиғилган тарафдорларига ҳали ҳам ғалаба учун имконият борлиги ҳақида гапирди.

Ўзининг айбловларини такрорлар экан, у шундай деди: «Улар сайловларимизда фирибгарлик ва сохтакорликка қўл уришди, аммо биз барибир уларни енгамиз». Бунинг учун Кемп «янада қатъийроқ бўлиши кераклиги»ни қўшимча қилди.

Шундан сўнг митингга «Американи яна буюк қиламиз» («Make America Great Again») шиори туширилган байроқларни кўтариб келганлар қуйидаги сўзларни айтиб ҳайқира бошлашди: «Ўғриликни бас қилинг» ва «Яна тўрт йил».

Шу билан бирга, Трамп шанба кунги чиқишида мағлубиятини билвосита тан олиб қўйган, у халқаро сиёсат бобидаги ютуқларини тез орада демократлардан сайланган президент йўққа чиқариши ҳақида гапирди.

АҚШ конституциясига кўра, Байден Трамп ўз мағлубиятини тан олиш-олмаслигидан қатъи назар 20 январ куни Оқ уйга кириши керак.

Республикачилар Жоржияда нима учун курашмоқда?

Бу штат Сенатдаги икки ўрин учун сайловлар қайта ўтказилиши туфайли яна диққат марказида турибди. Ноябрдаги овоз беришда Сенатда бу ўринларни ким эгаллаши ҳал бўлмаганди, номзодларнинг ҳеч бири бу штатда етарли овозни (50 фоиз) ололмаганди. Иккинчи тур 5 январга белгиланган.

Жоржияда икки ўрин ҳам демократларга насиб этса, республикачилар Сенатдаги устунликни бой беришади. Демократлар республикачилар билан тенг ўринга эга бўлишади, овозлар тенг келган ҳолатда қарор қабул қилиш ҳуқуқи демократ Байденга ўтади.

Жоржиянинг ҳозирги чақириқдаги икки сенатори ҳам республикачилар. Улардан бири Дэвид Пердюга биринчи турда ғолиб бўлиш учун бир фоиздан камроқ овоз етмади. Унинг рақиби, журналист Жон Оссофф 47,9 фоиз овоз тўплади.

Яна бир ўрин учун курашда эса демократ Рафаэля Уорнок 33 фоиз, республикачи Келли Леффлер 26 фоиз овоз тўплаган.

Митингда ҳукмронлик қилган эйфорияга қарамасдан айрим республикачилар Трампнинг асоссиз айбловлари туфайли сайлов тизимига ишончи сўнган республикачилар партияси тарафдорлари сайловга келмаслигидан ташвишланишмоқда.

Чоршанба куни Жоржия штати давлат котиби, республикачи Брэд Раффенспергер Трампнинг сайловдаги фирибгарликлар ҳақидаги гаплари исботланмаганини маълум қилганди.

Бошқа бир республикачи, сайлов комиссияси вакили Гэбриэл Стерлинг президентни сайлов бўйича тасдиқланмаган айбловларни тўхтатишга чақириб, бундай чиқишлар зўравонликка туртки бўлиши мумкинлигидан огоҳлантирди.

Ўзбекистон халқ таълими вазири Шерзод Шерматов ота-оналар ва ўқитувчиларга мурожаат қилиб, болаларни тил ўрганиш бўйича мавжуд имкониятлардан фойдаланишга ундашга чақирди.

Вазирнинг ёзишича, ёшлигида инглиз тилини ўрганаётганида энг катта муаммо асл инглиз тилида сўзловчининг (native speaker) нутқини топиш бўлган.

“Таниш-билишлардан анча қидириб битта кассета топсак, қандай хурсанд бўлиб, роса эшитиб ўрганар эдик. Шунча қийналиб бўлса ҳам, репетиторсиз TOEFL топшириб, АҚШда ўқиш имкониятига эга бўлгандик.

Ҳозирги ёшларда тил ўрганиш учун имкониятлар жуда кўп. Лекин жойлардаги юқори синф ўқувчилари билан суҳбатлашганимда, улар бундай имкониятлардан етарлича фойдаланмаётгани билиниб қолмоқда. Улар билан мулоқот пайтида нафақат инглиз тилида сўзлашишга қийналишаётгани, балки маҳаллий акценти ҳам қаттиқ сезиляпти.

Online-maktab телевизион каналларида ёшларимиз инглиз тилини ўрганишлари учун америкалик ҳамкорларимиз ҳамда UNODC томонидан инглиз тилидаги мультфильмлар тақдим этилган. Уларни бемалол дарсдан кейин ва дам олиш кунлари фарзандларимиз томоша қилиб ўрганишлари мумкин.

Ундан ташқари, инглиз тили дарслари айнан америкалик ўқитувчи томонидан ўтилишини бошладик. Ҳозирча бир ўқитувчи дарсларни қисман ўтмоқда. Январ ойида Ўзбекистонга АҚШдан қатор ўқитувчилар етиб келишади ва 1-11-синфларнинг барчасига инглиз тили телевизион дарслари native speaker томонидан олиб борилади.

Бу дарсларни нафақат ўқувчиларимиз, балки ўқитувчиларимиз ҳам томоша қилишса, уларга ҳам ўз талаффузларини тўғри шакллантириши учун фойдали бўлади. Улар ўқиган университетларида ҳам native speaker бўлмаган, шунинг учун уларнинг кўпчилигида ҳам маҳаллий акцент шаклланган.

Телевизион дарслар жадваллари бизнинг телеграм каналларимизда мунтазам эълон қилиб борилмоқда.

Интернети бор оилаларда эса ёшларимизни вақтини бекор ўтказмасдан, кўпроқ инглиз тилини ўрганишга сарфлашига ундасак, жуда катта имкониятлар бор. Масалан, катта қизим мактабида 10-синфни тугатиб, ёзги таътил пайтида уй ишлари билан банд пайтида ҳам TED talks серияларини эшитиб юриб, IELTS Listening қисмидан 9 олган эди. 

Албатта, интернет учун инфратузилма керак, трафик ҳам кетади. Лекин Онлайн мактаб телевизион каналларини республикамизнинг деярли барча ҳудудларида бепул кўриш имконияти мавжуд. 

Шу сабабли, ҳурматли ота-оналаримиз ва ўқитувчиларимиздан фарзандларимизни ушбу телевизион каналларимиз орқали эфирга узатилаётган инглиз тилидаги мультфильмларни ҳамда америкалик асл инглиз тилида сўзловчиларнинг дарсларини қўшимча машғулот сифатида кузатиб боришига ундашларини сўраймиз! Эслатиб ўтаман, native speaker кўпгина қиммат хусусий мактабларда ва тайёрлов марказларида ҳам йўқ.

Инглиз тилини билган мактаб битирувчисининг келгусида муваффақиятга эришиш имкониятлари тил билмайдиган тенгдошлариникига нисбатан анча юқори бўлади. Ўзбекистонда хорижий корхоналарда ёки халқаро ташкилотларда ишлайдими, туризм ва хизмат кўрсатиш соҳасида ишлайдими, албатта, инглиз тилини билган ходимнинг ойлиги юқорироқ бўлади. Чет элга ишга ёки саёҳатга кетса ҳам инглиз тилини билса имкониятлари янада кенгроқ очилади. Инглиз тилини яхши билган ўқитувчилар эса давлат бюджетидан 30 фоиз устама ҳақи олиши билан биргаликда, репетиторлик орқали қўшимча даромад олиш имкониятига ҳам эга бўлади.

Оддий мисол, АҚШда бирон бир катта компаниянинг мижозларига хизмат кўрсатиш бўйича телефон номерига мурожаат қилинса, одатда ҳиндча акцентида жавоб беришади, чунки бундай қўнғироқлар тўғри Ҳиндистондаги колл-центрга юборилади. Бизда америкалик истеъмолчилар учун ортиқча акцентсиз гапирадиган мутахассислар кўпроқ бўлса, келгусида АҚШ компаниялари хизматларини Ўзбекистонга аутсорс қилиш имкониятлари ҳам кенгаяди. Шунга инглиз тилида равон сўзлашадиган битирувчилар олий таълимга кира олмаса ёки дастурчиликни ўргана олмаса, жуда бўлмаса, интернет орқали колл-центр хизматларини кўрсатиши ва оила рўзғори учун қўшимча даромад топиши мумкин бўлади.

Ҳозирнинг ўзида минглаб ёшларимиз инглиз тилини билгани учун Ўзбекистонда оиласи бағрида яшаб, интернет орқали хорижий компанияларга турли хизматлар кўрсатиб, маҳаллий бозорга кўрсатилган хизматлардан кўра яхшироқ даромад топмоқда”, - деб ёзади Шерзод Шерматов.

Ушбу Қонун 2019 йилда қабул қилинган, президент томонидан 2020 йил 18 ноябрда имзоланган, ярим йилдан кейин кучга киради.

Norma’нинг ёзишича, ҳужжатда қуйидагилар тартибга солинади:

Миллий гвардиянинг ҳуқуқий мақоми ва асосий вазифалари, давлат органлари ва бошқа ташкилотлар, фуқаролик жамияти институтлари ҳамда фуқаролар билан ҳамкорлиги;

Миллий гвардия фаолиятини ташкил этиш – тизими, бўйсуниши ва ҳисобдорлиги масалалари, мансабдор шахсларини лавозимга тайинлаш ва лавозимидан озод этиш, Миллий гвардия ҳайъати таркиби ва мақоми;

ҳарбий хизматчилар ва хизмат ходимлар томонидан хизмат ўташ тартиби ва шартлари – хизматга қабул қилиш ва қасамёд қилиш, ҳарбий хизматчиларни тайёрлаш, қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш жиҳатлари, хизматдан бўшатиш ва хизматга тиклаш, хизмат муддатлари ва уларни узайтириш учун асослар, шунингдек ҳарбий ва махсус унвонлар бериш;

Миллий гвардиянинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари;

ҳарбий хизматчилар (ходимлар) томонидан жисмоний куч ишлатиш, махсус воситаларни, ўқотар қуролни қўллаш, ташкилотларнинг ва фуқароларнинг транспорт воситаларидан фойдаланиш;

ҳарбий хизматчиларни ва ходимларни ҳуқуқий ва ижтимоий ҳимоя қилиш, шунингдек уларнинг соғлиғини сақлаш, уй-жой майдони билан таъминлаш, пенсия таъминоти ва бошқалар.

Миллий гвардия ҳарбий хизматчисининг ва ходимининг ўз ваколатлари доирасида қўйилган қонуний талаблари барча давлат органлари, бошқа ташкилотлар, мансабдор шахслар ва фуқаролар томонидан бажарилиши мажбурийдир. Шунингдек зарур бўлган ахборот, ҳужжатлар ва бошқа материаллар уларнинг қонуний талаби бўйича бепул тақдим этилади. Миллий гвардия ҳарбий хизматчиси ва ходимининг қонуний талаблари устидан шикоят қилиниши уларнинг бажарилишини тўхтатиб турмайди.

Миллий гвардия ҳарбий хизматчилари ва ходимлари хизматни ўташ вақтида дахлсизлик ҳуқуқига эга бўлади. Улар тегишинча Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳар прокурорининг розилигисиз жиноий жавобгарликка тортилиши, ушлаб турилиши, қамоққа олиниши мумкин эмас.

Шу билан бирга, ҳарбий хизматчилар (ходимлар) қонунга хилоф ҳаракатлари ёки ҳаракатсизлиги, хизмат мажбуриятларини лозим даражада бажармаганлиги учун қонун ҳужжатларига мувофиқ жавобгар бўлади. Хусусан, жисмоний ва юридик шахсларга етказилган зарарнинг ўрни Миллий гвардия томонидан бюджетдан ташқари жамғарма маблағлари ҳисобидан қопланиши лозим бўлиб, ушбу сумма кейинчалик айбдор шахсдан ундириб олинади.   

Ҳужжат 20.05.2021 йилдан кучга киради.

Ҳиндистоннинг Андхра-Прадеш штатида жойлашган Элуру шаҳрида 300га яқин киши номаълум касаллик сабабли шифохонага тушди. Шифокорлар бу қандай касаллик эканини аниқлаша олмаган.

The Indian Express нашрининг хабар беришича, орасида ёш болалар бўлган беморлар 5 декабрдан шифохоналарга келтирила бошланган. Уларда қайт қилишдан тортиб ҳушни йўқотишгача кўплаб аломатлар кузатилган. Беморлардан коронавирусга олинган тест манфий чиққан.    

“Касалланганлар, айниқса болалар, кўзларида ачишишдан шикоят қилгач, бирдан қайт қила бошлашган. Улардан баъзилари ҳушидан кетган ёки уларни тутқаноқ тута бошлаган”, деб маълум қилишган шифокорлар.

Штат расмий шахслари касалланишлар қайд қилинган ҳудудларга ташриф буюргандан кейин “сирли” касалликнинг сабаби сифатида сув ёки ҳаво ифлосланиши истисно этилган. Ҳудуддаги сув намуналари таҳлилга жўнатилган ва уларда ҳеч қандай ифлосланиш аниқланмаган.  

Масъул шахсларнинг таъкидлашича, беморларнинг аҳволи барқарор, уларнинг ҳаёти хавф остида эмас ва 125га яқин жабрланувчи шифохонадан чиқарилган.

Бироқ The Times of India нашрининг хабар беришича, ушбу касалликдан бир киши вафот этган.

Мухолифат касалликка инфекция сабаб бўлганини таъкидлаб, воқеани тергов қилишни талаб қилган.

Андхра-Прадеш штати соғлиқни сақлаш вазири Кали Кришна Шриниваснинг таъкидлашича, беморлар қонида вирус инфекцияси борлиги исботлари аниқланмаган. Унинг айтишича, гап қандайдир номаълум касаллик ҳақида бормоқда ва фақат лаборатория таҳлиллари бунинг нима эканини кўрсатади.

Hozirgi ba’zi olimlarning fikriga ko‘ra, katta zilzilalar zamon va makonda ancha tartibli tarzda sodir bo‘ladi. Shu sababli ham bugungi kunda zilzilalarga oldindan tayyorlanish, undan keladigan talafotlarning oldini olish mumkin. Zamonaviy dunyoda bu odatiy narsadek tuyuladi, ammo texnika rivojlanmagan davrlardachi? “Daryo” bugun XV asrning talafotli zilzilasi haqida hikoya qiladi.

Italiya yarimorolidagi eng kuchli zilzila

1456-yilning aynan shu kunida sodir bo‘lgan zilzilaning ma’lumotlari qayta o‘rganilishi natijasida, ushbu yer silkinishi Italiya yarimorolida sodir bo‘lgan eng kuchli zilzila ekani ma’lum bo‘ldi. Ushbu zilzila haqida ma’lumotlar cheklangan bo‘lsa-da, olimlar silkinishning zararlari, xarakteri va tektonik harakatlarini o‘rganishga muvaffaq bo‘ldi. Italiya tarixidagi eng kuchli zilzila ko‘lami juda keng bo‘lgan, butun Italiya hududining olti foizi undan aziyat chekdi. Italiya va Germaniyaning ko‘plab shaharlari vayron bo‘ldi. Ko‘plab aholi punktlari, ayniqsa, qirg‘oq bo‘yida yashovchi aholidan hatto iz ham qolmadi.

Oyning qolgan qismida, ikkinchi asosiy shok sodir bo‘lgunicha, bir nechta bilinar-bilinmas silkinishlar sodir bo‘ldi. Ketma-ketlik 1457-yil boshiga qadar (ba’zi manbalarda maygacha) davom etdi va bu ko‘proq zarar yetkazdi.

Talafot

Neapol zilzilasini ikki xil yo‘l bilan tasvirlash mumkin: xalq tili yoki qurbonlar soni bilan. Birinchi variant bilan aytadigan bo‘lsak, Italiya tarixidagi eng kuchli yer silkinishi “shaharni ildizi bilan qo‘porib tashladi”. Ikkinchi variantda raqamlar so‘zlaydi — 35 ming qurbon. 5-dekabrda sodir bo‘lgan silkinishda asosiy zarar ko‘rgan hududlar Napoli va Piana Kamapana bo‘ldi. Butun shahar vayronaga aylandi. Ko‘pchilikning oxirgi so‘zlari tuproq ostida aytilmay qolib ketdi...

Italyan seysmologlari ushbu davomli zilzilani ikkita alohida silkinishga ajaratadi. Birinchisi — 5-dekabrdagi — 7,2 magnitudali. Ikkinchisi 30-dekabda sodir bo‘lgan — 6,6 magnitudali. O‘rganishlar natijasida bundan keyin ham kuchliroq zilzilalar sodir bo‘lsa-da, ushbu silkinish zararlari hisoblab chiqilib, eng talafotli zilzila deb topilgan.

Italiya tarixidagi eng kuchli zilzilalar

Yuqorida so‘z yuritilgan yer silkinishi, ta’kidlanganidek, yarimorol tarixidagi eng kuchlisi edi. Undan so‘ng Italiya yana bir necha marotaba “titradi”.

30-iyul, 1626-yil. Yana Neapol. Ushbu zilzila bu safar 10 minglab qurbon talab qildi.

8-sentabr, 1905-yil. Kalabriya yarimorolida (Italiya) Rixter shkalasi bo‘yicha 7,9 balli zilzila sodir bo‘ldi. Taxminan, besh ming kishi halok bo‘ldi, 25 ta qishloq deyarli vayron bo‘ldi.

1908-yil 28-dekabrda Sitsiliya orolida Rixter shkalasi bo‘yicha 7,5 balli zilzila bo‘lib, Messina shahri va yaqin atrofdagi 25 ta aholi punktini butunlay vayron qildi. Turli manbalarga ko‘ra, 80 mingdan 250 minggacha odam qurbon bo‘ldi.

1915-yil 13-yanvarda Apennin tog‘ tizmasining markaziy qismida, Avezzano yaqinida zilzila sodir bo‘ldi. Taxminan, 1600 kvadrat kilometr maydonga, yuzlab shahar va qishloqlarga ushbu tabiiy ofat ta’sir ko‘rsatdi. Kuchli silkinishlar Adriatikadan tortib yarimorolning Tirren qirg‘oqlariga qadar bo‘lgan hududlarda sezildi. Taxminan, 30 ming kishi vafot etdi.

1980-yil 23-noyabr. Italiyaning janubida Rixter shkalasi bo‘yicha 6,8 gacha bo‘lgan yetti zarbadan iborat zilzila uch ming kishining hayotiga zomin bo‘ldi, 1,5 ming kishi g‘oyib bo‘ldi, sakkiz ming kishi jarohat oldi, 200 ming kishi uysiz qoldi. Zilzila Neapol va Potentsa orasidagi 26 ming kvadrat kilometr kenglikdagi maydonni qamrab oldi.

Italiyada oxirgi ikki dekadada sodir bo‘lgan kuchli zilzilalar ham yo‘q emas. Masalan, 2002-yil 31-oktabrda Italiyaning markaziy va janubiy mintaqalarida kuchli yer silkinishi qayd qilindi. Rixter shkalasi bo‘yicha 5,4 balli zilzila San-Juliano qishlog‘idagi maktabni vayron qildi. 29 kishi halok bo‘ldi, ulardan 26 tasi bolalar. 61 kishi jarohat oldi, uch ming kishi boshpanasiz qoldi.

2009-yilning 6-aprel sanasida Abrusi tog‘li hududida 6,7 magnitudali yer qimirlashi qayd qilindi. Eng ko‘p zararni Akvila shahri ko‘rgan bo‘lsa, Rim ham ushbu silkinishni sezdi. Ba’zi aholi punktlarida binolar 50 foizgacha zarar ko‘rdi. Kuchli, ammo talafotsiz o‘tgan kam sonli zilzilalardan biri desak ham bo‘ladi.

«Америка орзуси» пайдо бўлгунча дунёда «британча турмуш тарзи» трендда эди. Чой ичиш, жамоавий спорт турлари, мулоқот этикаси, кийиниш услуби – булар Британиянинг дунёга қилган муваффақиятли экспортларидир. Кейин эса ҳаммаси ўзгарди. Макдональдс, рок-н-ролл ва жинси пайдо бўлди. Энди дунё чой эмас, кока-кола ича бошлади...»

1776 йилдан бери дунё қанча урушларни кўрди, янги империялар қад кўтарди ва қулади, давлатлар юксалди, инқирозга учради, яна ҳаммасини қайта бошлашига тўғри келди. Аммо шунча вақтдан бери бир нарса ўзгармайди: АҚШ. У уруш-у инқирозлардан кейин ҳам қудратли ва мафтункор.

Аммо бу ўзгармаслик қонунияти қачонгача амал қилади? АҚШ нима учун ҳар томонлама супердержавага айланган? «Америка орзуси» нега бунчалик оммалашиб кетди? Халқаро муносабатлар бўйича эксперт, сиёсий таҳлилчи Фарид Рафиқ Закария ўзининг «Постамерика дунёси» (The PostAmerican World) китобида АҚШнинг бугуни ва эртаси билан боғлиқ бир қатор саволларга жавоб излайди.

АҚШ қандай қилиб халқаро сиёсат майдонида регуляторга айланиб қолди ва бундан кейин ҳам ҳозирги мақомини сақлаб қоладими, бошқа давлатлар қандай қилиб АҚШдан ўзиб кетмоқда – муаллифнинг бу бўйича таҳлил ва прогнозлари ҳам китобда баён этилган.

Шарқ нега Ғарбдан ортда қолди?

Закария дунё саҳнасида АҚШ каби қудратли давлатнинг пайдо бўлишини бошқа мамлакатларнинг ривожланиш йўлидаги хатоликлар ва улардан чиқарилган хулосалар билан боғлайди. Ахир 16-асрларга қадар цивилизациянинг барча йўналишларида Шарқ пешқадам эди. Кейинчалик Ғарбий Европа Ренессанс ва Реформацияга юз тутди ва ривожланишда ўзиб кетди. 18-асрга келиб эса Атлантиканинг нариги соҳилида Шарқ ва Ғарбнинг шу нуқтага қадар қилган хатоликлардан чиқарилган тўғри хулосалар асосида Америка бунёд бўлди.

Хитой, Ҳиндистон, Яқин Шарқ давлатлари ғарб тамаддунидан анча аввалроқ гуллаб-яшнашни бошлаган. Гап шундаки, аксарият Шарқ давлатларида давлат бошқаруви тирания, марказлашув, халқни солиқлар билан қийнашга асосланган эди. Ҳукмдорлар ўзларига ҳашаматли саройлар қуриб олиш билан банд бўлишган, инфратузилмани яхшилаш, савдо ва фанни ривожлантириш ҳақида бош қотиришмаган. Одамлар шахсий бойишдан манфаатдор эмасди, чунки давлат барибир унинг пулини тортиб оларди.

Шарқ мамлакатларида фуқаролик жамияти суст ривожланган, кўп жиҳатдан давлатга боғлиқ бўлиб қолган. Мисол учун, Ҳиндистонда савдогарлар каста иерархиясининг қуйи бўғинига мансуб бўлган, саройнинг инжиқликлари билан ҳисоблашиб иш кўришга мажбур бўлган. Хитойда эса савдогарлар император саройига манзур келиш учунгина исталган дақиқада савдони йиғиштириб қўйиб, конфуцийликни ўрганишга берилиб кетиши мумкин эди. (АҚШ эса тадбиркорлар ривожланишнинг асосий ричаги эканлигини анча эрта тушуниб етди).

Европада эса қирол ҳокимияти бу даражада марказлашган ва қудратли эмасди. Биринчидан, қироллар ҳар доим черковлар билан рақобатлашишга мажбур бўлган. Иккинчидан, ерга эгалик шакли аниқ белгилаб қўйилган ва бу қиролнинг ҳокимиятини чеклаб қўяр эди. 1215 йилдаёқ қабул қилинган Эркинликлар хартияси ғарб дунёсининг ҳуқуқ ҳақидаги энг биринчи ҳужжати бўлди.

Бундан ташқари, Европа минтақасидаги тоғлар ва водийлар давлат ва шаҳарлар ўртасида табиий чегараларни ҳосил қилган эди. 16-асрда Европада 500та давлат, мустақил шаҳар ва графлик бўлган. Ҳар бир ҳудудда ўзига хос бўлган сиёсий шакллар орасидаги ранг-баранглик сиёсатчилар ва сиёсий таълимотлар ўртасида соғлом рақобатни пайдо қилди. Натижада бир давлатда ўз йўлини топа олмаган одам бошқа давлатга бемалол ўтиб, фаровон ҳаёт қуриши мумкин эди. Шундай рақобат муҳитида Европа бойлик, уруш санъати, фан тараққиёти масалаларида илгарилаб кетди.

Айни шу даврда эса Россия ва Хитойда улкан марказлашган империялар, 100 йиллар давомида ўрнини бошқаларга бўшатмаган сулолалар ҳукмронлик қиларди.

Иқтисодий ва ҳарбий соҳадаги тараққиёт европаликларни мустамлака ҳаракатларини олиб боришга илҳомлантирди. Улар Осиё, Африка ва Америка қитъаларига қараб йўл олишди. 20-аср аввалида европаликлар ер юзининг 85 фоизига эгалик қилишарди.

Мустамлакага айланган давлат раҳбарлари, табиийки, ғарбнинг сиёсий ва иқтисодий назоратидан чиқиб кетишга ҳаракат қилган. Пётр Биринчидан бошлаб Камол Отатурккача, Жавоҳарлал Нерудан тортиб Камол Абул Носиргача барчаси бир нарсани яхши тушунган – иқтисодий қолоқликдан ғарб ҳокимият институтлари, иш юритиш усуллари, ҳарбий тузилмаларидан намуна олиш орқалигина чиқиб кетиш мумкин. Ва чиқиб кетишди ҳам.

Америкасиз дунё. У қандай эди?

Америка қитъаси кашф қилиниб, мустамлакага айлантирилгунига қадар, бу ҳудудларда Қўшма Штатлар пайдо бўлгунгача дунё қиёфаси қандай эди?

Инсоният тарихида маданий қадриятларни экспорт қилиш бўйича энг зўр рекордчи сифатида Буюк Британияни кўрсатиш мумкин. Британ империяси бутун дунёга инглиз тилини ёйди, банк тизими, инсон ҳуқуқлари, жамоавий спорт турлари, бошқарув шакли, парламент тизими, шахс эркинлиги тушунчасини оммалаштирди.

Дунёда «америка орзуси» феномени пайдо бўлишидан аввал ҳаммани илҳомлантирадиган ва нусха оладиган «британча ҳаёт тарзи» мавжуд эди. Кейинчалик эса... Макдональдс, рок-н-ролл, жинси пайдо бўлди. Булар Американинг бутун дунёга қилган муваффақиятли экспортлари. Чунки АҚШ Европадан фарқли равишда консерватив қарашларнинг этагини тутиб олмади, у барча янгиликларга, экспериментларга очиқ эди. Ва бу эскпериментларнинг аксари ижобий самара берди.

Америка иқтисодиётининг кучли томонлари

АҚШ жаҳон ялпи ички маҳсулотидаги улуши юқорилиги кўрсаткичини 20-аср бошидан бери стабил ҳолатда сақлаб келмоқда. АҚШ иқтисодиёти мудофаа масалаларига харажатларни кўтара оляпти. Мамлакат ҳарбий соҳадаги тадқиқотлар учун бошқа барча мамлакатлар сарфлайдиган харажатларни қўшиб ҳисоблаганда ҳам кўпроқ маблағ ажратади.

АҚШда йирик корпорациялар ва университетлар ўртасида алоқа жуда яхши йўлга қўйилгани сабабли мамлакат нанотехнология, биотехнология ва бошқа инновациялар борасида етакчиликни сақлаб қолмоқда. Илмий тадқиқотлар ва ишланмаларнинг амалиётга жорий қилиниши бўйича ҳам АҚШга ҳеч ким бас кела олмади. Америка олий таълим муассасалари сифат кўрсаткичида пешқадам, улар халқаро талабаларнинг 30 фоизини ўзига жалб қилади. Хитой ва Ҳиндистонда ҳам ОТМлар кўплаб очилаётган бўлса-да, улар сифат бўйича қуйи ўринларда қолмоқда.

АҚШ иқтисодиётининг яна бир ютуғи – иммигрантларнинг тўхтовсиз оқимидир. Пул топиш илинжида ҳар қандай меҳнатни қилишга тайёр иммигрантлар иқтисодиётни тўхтовсиз айлантириб туради. Мисол учун, Кремний водийсида очиладиган фирмаларнинг нақ ярми иммигрантлар ҳисобига тўғри келади.

Қўшма Штатлар иқтисодиётидаги заифликлар

Аммо мамлакат иқтисодиётининг заиф томонлари ҳам бор. Жамғармалар ҳажми қисқармоқда, хорижий ўзлаштирмалар миқдори ошган, аҳоли қатламлари орасидаги мулкий тенгсизлик кучаймоқда. Америкаликларнинг 63 фоизи мамлакатдан ўрта қатлам тобора йўқолиб бормоқда, деб ҳисоблайди.

Собиқ учинчи дунё давлатлари иқтисодий жиҳатдан шиддат билан ўсаётган бир вақтда бундай муаммолар АҚШга оғирлик қилади. Мисол учун, Нью-Йорк фонд биржаси акцияларнинг энг йирик айланмаси кечадиган майдон бўлмай қолган. Бу масалада Европа фонд биржалари АҚШни ортда қолдирмоқда.

Саноат мамлакатлари орасида АҚШ даромад солиғининг энг паст кўрсаткичига эга бўлган, аммо ҳозир у даромад кўрсаткичи юқорилиги бўйича дунёда иккинчи ўринда. Муаммо шундаки, АҚШ солиқни кўтармади, балки бошқа давлатлар солиқни туширди. 30 йил аввал АҚШнинг бозорни назорат қилиш инструментлари жуда эгилувчан ҳисобланган бўлса, ҳозир Шарқий Европа бу борада ўзиб кетяпти.

Кўп қутбли дунё

Аввалги учинчи дунё давлатлари инсон ҳуқуқларини таъминлашга эришиш, гендер тенгликни ўрнатиш ҳаракати билан социал трансформацияни бошдан ўтказмоқда. Уларда ҳам жамиятнинг қиёфаси тобора Европага ва Шимолий Америкага ўхшаб бормоқда.

Закария дунёда постамерика даврининг бошланишини айнан шу билан боғлайди: ўтган асрнинг 90-йилларигача қадар дунё икки қутбга ажралган эди – АҚШ етакчилигидаги капиталистик дунё ва СССР раҳнамолигидаги коммунистик дунё. Ва бу икки қутб ўртасида аёвсиз рақобат бор эди. 90-йилларда коммунизм ғояси ўзини оқламай, совет империяси қулагач, АҚШ сиёсий аренада ўзини яккаҳокимдек тута бошлади. Муносиб рақобатчининг йўқлиги Вашингтоннинг ўзига ўзи маҳлиё бўлиб юришига олиб келди. Бу орада эса бошқа мамлакатлар тараққиёт борасида анча-мунча нарсага эришиб қўйди. Энди дунё бир қутбли эмас, балки кўп қутбли. Унда АҚШ, Европа билан бир қаторда Хитой, Япония, Ҳиндистон ва бошқалар ҳам бор.

Постамерика даври АҚШнинг ривожланиш чизиғидан пастга тушиши эмас, балки чизиқдан юқорига кўтариладиганларнинг сон жиҳатидан ортишига ва бу кўпчилик орасида АҚШнинг овози илгаригидек баланд эшитилмай қолиши билан изоҳланади.

Ривожланиш тангасининг иккинчи томони

Закария АҚШ ва Европа давлатларидан бошқа мамлакатларнинг жадал ўсиш суръатларига ижобий қарар экан, глобал тараққиётнинг бошқа томонига ҳам эътибор қаратади.

Шиддатли иқтисодий ўсишнинг салбий оқибатларидан бири – табиий ресурслардан нооқилона фойдаланиш, атроф-муҳитга зарар етказишдир. Ичимлик суви, тоза ҳаво, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари – буларнинг захираси тугаб бориши мумкин. 20-асрда дунё аҳолиси 3 бараварга, аммо у сарфлайдиган сув ҳажми 6 бараварга ошди.

Америкаликлар бир кунда ўртача 400 литр сув сарфлашади. Қашшоқ давлатларда эса кун давомида 40 литр сув топиш ҳам катта муваффақият. Аммо ўртамиёна давлатлар қанчалик бойий бошласа, улар шунчалик кўп сув истеъмол қила бошлайди. Африка ва Яқин Шарқда сув ресурсларига эгалик учун зиддиятлар аллақачон кузатилмоқда. Сув манбалари тугагач, миллионлаб одамлар ўз яшаш жойларини ўзгартиришга мажбур бўлишади.

Шунингдек, электрга бўлган талаб ҳам ортиб бормоқда. Автомобил ва самолётлар сони ошган. Транспортлар сонининг ошиб бориши ёқилғига бўлган талабни оширади. Электространциялар қуришга бўлга эҳтиёжни пайдо қилади. Натижада 1997 йилда Киотода қабул қилинган протокол – иссиқхона газларини камайтириш мажбуриятни белгиловчи ҳужжатнинг аҳамияти пучга чиқиши мумкин…

АҚШга тавсиялар

Фарид Закария ўз кузатувларидан келиб чиққан ҳолда, янги державаларнинг пайдо бўлиши ҳисобига АҚШ яқин йилларда дунё сиёсий аренасидаги ҳозирги ролини йўқотиб қўйиши мумкинлигини башорат қилади.

Штатлар ўз ўрнини бой бермаслиги учун мамлакат ўз ташқи сиёсатини қуйидаги векторлар асосида ўзгартириши кераклигини таъкидлайди.

Ўз хоҳишларини тўғри белгилаш. Вашингтон ўз қудратига шунчалар бино қўйиб юборганки, гоҳида нимани истаётганини ўзи ҳам билмай қолади. Мисол учун, у Россия билан муносабатлардан айнан нимани исташини тўлиқ тушуниб етмайди. У бошқа мамлакатлар билан алоқалардан қандай натижа кутишини аниқ белгилаб олиши лозим.

Ҳарбий кучга таянишни қисқартириш. Терроризм билан кураш учун турли ҳарбий методларни ишлаб чиқишга АҚШ 1 трлн доллар сарфлади. Аммо бир неча баравар самарали бўлиши мумкин бўлган фуқаролик дипломатиясини ривожлантиришга атиги 10 млрд доллар ажратилган.

Иккиюзламачиликни тўхтатиш. АҚШ ўз манфаатлари юзасидан иккиюзламачилик қилишни бас қилиши керак. Нега у Саудия Арабистони ёки Тайванда демократия тўлқинларининг бостирилишига бефарқ бўлди-ю, лекин Шимолий Кореянинг Бирмага таъсир кўрсатишини қўллаб-қувватлаган Хитой ва Ҳиндистонни танқид қилади? Агар унга демократия муҳим бўлса, буни барча жойда бирдек намоён қилсин.

Дунёдаги ҳар қандай конфликтга аралашавермаслик. Конфликт ҳиди чиққан ҳар қандай жойга югуриб боришдан АҚШ тийилиши керак. Мисол учун, Яқин Шарқда шиалар ва суннийлар ўртасидаги келишмовчиликни ҳал қилишга катта ресурсларни сарфлашдан унга нима наф? Агар манфаат фақатгина ўзидан қаҳрамон ясаш бўлса, бу унга жуда қимматга тушяпти.

Миллий манфаатларни пеш қилиш эмас, халқаро нормаларга кўра иш тутиш. Агар АҚШ дунёда стабил тинчлик бўлиши тарафдори бўлса, ҳеч қандай истисносиз умум қабул қилинган нормалар асосида ташқи сиёсатини юритиши, миллий манфаатларидан келиб чиққан ҳолда ўзбошимчалик қилмаслиги керак. Ҳозир қилаётганидек тартибни ўзига бўйсундириши эмас, ўзи тартибга бўйсуниши лозим.

Қўрқишни бас қилиш. Америка жамияти терроризм, мусулмонлар, иммигрантлар, хорижий компаниялар ва эркин савдодан сурункали фобия синдромига чалинган. Дунёдаги энг кучли миллат ўзини гўё душманлар қуршовида қолиб кетгандек тутади. Натижада душманларни янчиб ташлаш, уларни дунё харитасидан ўчириб ташлаш каби агрессияни намойиш эта бошлашади. Бу агрессия АҚШнинг халқаро аренадаги образига салбий бўёқ чаплайди. АҚШ барча сиёсий шакллар ва маданиятларга тоқатлиликни намойиш эта олиши муҳим.

Kun.uz’нинг Қорақалпоғистон Республикаси, Тошкент шаҳри ва барча вилоятлардаги мухбирлари ўз ҳудудларидаги марказий деҳқон бозорларидаги 6 декабр кунги нарх-наволар ҳақида маълумот тўплашди.

Жами 18 турдаги озиқ-овқат ва мева-сабзавот маҳсулотларининг ўртача нархлари тўплаб, тартибланиб, ўтган ҳафтадаги нархларни солиштириш асносида бозорлардаги аксарият маҳсулотлар нархида кескин ўзгариш кўзга ташланмаяпти.

Ўсимлик ёғи нархи айрим жойларда яна кўтарила бошлаган. Помидор ва айниқса, бодринг нархи ҳамон юқорилигича қолмоқда. Бозорларда бодринг нархида яна ўсиш кузатилган — хусусан, Нурафшон шаҳридаги деҳқон бозорида унинг 1 килограмми 25 минг сўмдан ҳам сотилмоқда.

Кўплаб жойларда ўтган ҳафталарда килоси 14-15 минг сўмдан сотилаётган бодрингнинг олди 18 минг сўмгача етган.

Гўшт нархи ҳамон барқарор: жойларда мол гўшти 55-60 минг сўм оралиғида сотилаётгани, қўй гўшти ўртача 65-70 минг сўм эканлиги қайд этилди.

Пол Рэнд (Paul Rand) – график дизайн бўйича 20-асрнинг тенги йўқ инсонларидан бири. Унинг ишлари бугунги кунда нафақат бошқаларга илҳом бахш этиши билан, балки ғайриоддийлиги ва умри узоқлиги билан ҳам ажралиб туради.

Пол Рэндни замондошлари замонавий дизайн оламидаги Пикассо деб таърифлашарди. У ўз даврининг энг таъсири кучли дизайнери деб тан олинган.

«Дизайн нафақат расмни чиройли қилади, у бизнеснинг ривожи учун ҳам муҳимдир, бизнес учун албатта график дизайн керак», деган тушунчанинг пайдо бўлишига Рэнд сабаб бўлган дейишади.

Талабалик ва график дизайн оламига кириб келиши

Пол Рэнд 1914 йил 15 августда, Нью-Йоркнинг Бруклин мавзесида яҳудий муҳожирлари оиласида туғилган. Болалигиданоқ расм чизиш ва дизайнга қизиқиши кучли бўлган, бу унинг мактаб таътилидаги ва отасининг озиқ-овқат дўконидаги ишларида ўз аксини топган. Аммо отаси расм чизиш орқали пул ишлаш мумкинлигига шубҳа қилар эди, шунинг учун у ўғлини муҳандисликдан таълим берувчи Манҳеттандаги Haaren High School мактабига ўқишга юборди.

Дарвоқе, туғилганда унга еврейча Перец Розенбаум исми берилган, аммо мактабни тугатгандан сўнг дизайнер ўз исмини соддагина қилиб Пол Рэндга ўзгартирди. Ўша йилларда у график дизайн билан шуғулланишни бошлайди. Унинг дўсти ҳар доим: «Исм ва фамилиянгдаги тўрттадан ҳарфлар логотипга жуда мос келади», деб ҳазиллашар эди.

Пол тиришқоқ талаба эди, 1929 йилдан 1932 йилгача Пратт институтидаги кечки дарсларда қатнашди, бир нечта санъат мактабларида (The New School for Design, The Art Students League,Yale University in Connecticut) ўқиди.

Рэнд таълим олган масканлар яхши дарс беришига ва у йиллар давомида таълим олганига қарамай, асосий билимларни ўзи мустақил ўрганиб, график қобилиятини ривожлантирди. Кейинчалик Пол шундай эслайди:

«Ўқиш пайтида деярли ҳеч нарса ўрганмадим. Мен тушунган озгина нарсани ҳам ўзим ўрганганман».

Илк муваффақиятлар

Дизайнер сифатида 1930-йилларнинг охирларида, журналлар учун муқовалар ишлай бошлаганида омади кела бошлади. Биринчи иши учун у пул олмади ва бепул ишлади, аммо эвазига у тўлиқ ижодий эркинлик ва асосий муқовани тайёрлаш ишини олди. Бу унга омма эътиборига тушишига ва ўзининг биринчи мижозларини топишига ёрдам берди.

Унинг биринчи профессионал ишларидан бири машҳур «Esquire» мода журналига тегишли эди. Дастлаб рад жавобини олди, кейинчалик «Esquire» учун мода тенденциялари тасвирланган саҳифаларни яратиш топшириғини олди.

«30-йиллардаги Американинг барча график дизайнерлари орасида Пол Рэнд – энг яхшиларидан бири эди. У гўёки шоирлик ва ишбилармонлик тилларини қориштириб фойдаланадиган идеалист ва реалистдир. – (Ласло Мохой-Надь, рассом, ўтган асрнинг машҳур дизайнерларидан)

Кейинчалик, 27 ёшида у William H. Weintraub & Co реклама агентлигининг бош бадиий директори этиб тайинланди.

Дунё миқёсидаги машҳурлик

1950-йилларда Пол Рэнд бизнес оламида чинакамига довруқ қозонди. Унинг исми-шарифи логотиплар ва корпоратив услубни ривожлантириш билан бевосита боғлиқ тушунчага айланди. IBM, NeXT, ABC, UPS ва бошқа кўплаб компаниялар дизайнерга мукаммал логотиплар учун миннатдорчилик билдиришади.

Луи Данзигер – график дизайнер, Полнинг яқин дўсти: «Пол бизнесни ўзгартирди, у ҳар кимни ўз қоидалари билан ҳисоблашишга мажбур қилди, чунки дизайн нафақат безак, балки бизнеснинг ривожи учун асосий воситадир. График дизайн билан шуғулланадиган ҳар бир киши Рэнднинг олдида жуда катта қарздор. Ахир у график дизайнер касбини обрўли касбга айлантирган».

Корпоратив услуб ва логотип дизайни

IBM

1956 йилда IBM менежерлари компания логотипини янгилаш учун Полга мурожаат қилиб, таклиф этилган вариантдан мамнун бўлишади, аммо Рэнд ўз логотипидан ҳали ҳам кўнгли тўлмаган эди. Дизайнер кўнглидагидек логотипни яратиши учун бир неча йил керак бўлди. IBM логотипи дизайни 1972 йилда машҳур чизиқларга эга бўлган ҳолда янгиланди.

Кейинчалик, 1990-йилларга қадар Рэнд IBM билан ишлашни давом эттирди. 30 йилдан ортиқ вақт давомида Пол компания учун реклама постерларини ишлаб чиқди ва қадоқлаш дизайнини яратди.

Қуйидаги расм унинг IBM учун яратган энг машҳур ишларидан бири – ребусдир, бунда IBM номининг ҳарфларини ифодалаш учун тасвирлардан фойдаланади.

ABC

Американинг йирик телевизион компанияси – ABC фаолиятининг дастлабки 20 йилида ўз логотипини доимий равишда ўзгартирган. Дастлабки логотип радиодан илҳомланиб тайёрланган, кейинги логотипда АҚШ харитаси пайдо бўлди, шундан кейин айлана билан бургут тасвирланди ва натижада логотип фақат шрифтларга асосланди.

Пол Рэнд логотипни қайта ишлаб чиқди, у содда, осон таниладиган ва замонавий кўринишга эга бўлди. 1962 йилдан бери логотипда ҳеч қандай ўзгариш бўлмади.

UPS

1961 йилда Пол Рэнд курьерлик ва логистика хизматларини кўрсатувчи UPS компанияси логотипини глобал миқёсда машҳур қилиш учун ёлланади. Рэнд янги дизайнни иложи борича содда ва эсда қоладиган қилиб яратишга ҳаракат қилади.

Логотип 2003 йилгача ўзгармади. Ребрэндинг доирасида UPS ўз логотипини янгилади ва қалқоннинг тепасидаги қадоқнинг тасвирини олиб ташлаб, ўз фаолиятига хилма-хиллик қўшишни мақсад қилди.

NeXT

Стив Жобс Рэнд билан боғланиб, NeXT компьютер лойиҳаси учун логотип ишлаб чиқишни таклиф қилган. Жобс бир нечта логотип вариантларини хоҳлаган, аммо Пол унга қуйидагича жавоб берган:

«Йўқ. Вариант битта бўлади. Сиз менга тўлайсиз, мен эса сизнинг муаммонгизни ҳал қиламан. Агар сизга кўп вариантлар керак бўлса, бу иш мен учун эмас».

Пол Рэнд мураккаб характер эгаси эди, Жобс унинг шартларига рози бўлди ва натижада дизайнернинг график ишларига қойил қолиб, уни «буюк график дизайнер» деб атайди.

Натижада ўзига хос логотип яратилди, бунинг учун Рэнд $100 000 олди. У Жобсга логотипни яратиш жараёнини босқичма-босқич, бошидан то охирги версиясигача тасвирлаб берадиган 100 саҳифалик китоб ёзиш фикри ҳақида айтади. Рэнд ҳар доим мижозлар билан алоқа қилишдан қочишга ҳаракат қилган ва барча айтмоқчи бўлган гапларини китоблар ва буклетларда тасвирлаб берар эди.

Пол Рэнднинг барча логотиплари

Пол Рэнд ҳаёти давомида кўплаб логотипларни яратди, қуйида барча энг машҳур логотиплари тўпланган.

«Аввало, логотип компаниянинг идентификацияси ва уни англаш воситаси ролини бажаради. Яхши логотипнинг самарадорлиги – унинг оригиналлиги, замонга мослашувчанлиги, кўриниши, эсда қолиши, тушуниш осон бўлиши ва узоқ умр кўра олиши билан боғлиқ». (Пол Рэнд)

Ўқитувчилик

Рэнд ижодга қўшимча равишда, ўқитишга ҳам эътибор қаратган. У Yale School of Art мактабида график дизайн профессори сифатида дарс берган. У доим қизиқувчиларни ўқитишим, ўз билимим билан бўлишишим керак, деб ҳисоблаган.

Бундан ташқари, Рэнд қуйидаги китобларни ҳам ёзган: "Дизайн: шакл ва тартибсизлик", "Дизайн ҳақидаги фикрлар", "Дизайнернинг маҳорати", "Мен биладиган кўп нарса", "Ласкодан Бруклинга".

Шахсий ҳаёт

Пол Рэнд икки марта, Энн Бинкли (1949 йилдан 1960 йилгача) ва Марион Сванни Рэнд (1975 йилдан 1996 йилгача) билан турмуш қурган. Унинг ёлғиз қизи Кетрин Рэнд отаси ҳақида шундай дейди:

«Мен унинг қизи эканлигимдан ғурурланаман. Мен уни жуда севардим ва доим мен билан фахрланишини истардим. Дадам мен билган энг зукко, ижодкор, истарали ва мураккаб одам эди». (Кетрин Рэнд – Полнинг қизи)

Пол умрининг сўнгги йилларини уйда, китоб ёзиш билан ўтказган. 1996 йилда 82 ёшида саратон касаллигидан вафот этди.

Қуйида Пол Рэнд кейинги авлоддаги издошларига қолдирган баъзи муҳим маслаҳатларини санаб ўтамиз:

• Санъатни ўрганинг, чунки бу – дизайннинг асосидир.
• Логотипнинг ролини ортиқча баҳолаб юборманг
• Ҳар доим логотип тақдимотини қилинг.
• Оригинал бўлишга уринманг, фақат яхши бўлишга ҳаракат қилинг.

Коронавирусга қарши эмлаш бўйича ҳар куни янги бир ижобий натижага эришилаётган бўлса-да, ижтимоий тармоқларда кенг тарқалаётган вакцина ҳақидаги миш-мишлар муҳокама мавзусига айланмоқда.

Генетик кодларнинг ўзгартирилишидан тортиб, миллионлаб одамларнинг танасига микрочиплар ўрнатилиши билан боғлиқ гап-сўзлар тобора «урчиб» бормоқда.

BBC Reality Check гуруҳи баъзи ёлғон даъволарни таҳлил қилди.

ДНКнинг бузилиши билан боғлиқ даъво

«Коронавирус вакцинаси ДНКмизни ўзгартиради» деган даъво ижтимоий тармоқларда энг кўп тарқалган даъволардан биридир.

BBC уч мустақил олимдан ушбу даъво тўғрисидаги фикрларини сўради ва «коронавирусга қарши эмлаш инсон ДНКсини ўзгартирмайди» деган жавоб олди.

Баъзи янги ишлаб чиқилган вакциналарда вируснинг генетик материалидан, яъни генетик кўрсатмаларни «ташувчи» мРНКдан фойдаланилади. Буюк Британияда тасдиқланган Pfizer/BioNTech вакцинаси ҳам шулардан биридир.

«Одам танасига мРНКни юбориш инсон ҳужайрасидаги ДНКга ҳеч қандай таъсир кўрсатмайди», дейди Оксфорд университети мутахассиси Жеффри Алмонд.

мРНК тананинг ўзига хос молекуляр механизмларидан фойдаланган ҳолда, ҳужайраларга вирус таркибидаги оқсилга ўхшаш бир моддани ишлаб чиқаришни ўргатади. Бу эса иммунитет тизимининг реакциясини келтириб чиқаради.

Аслида, коронавирус вакцинаси ДНКни ўзгартиради, деган даъвога илк марта дуч келинаётгани йўқ. Май ойида ижтимоий тармоқларда эълон қилинган видеоларда мРНК технологияси «ҳали синовдан ўтказилмагани ва тасдиқланмагани» айтилган ва унинг генетик кодларга таъсир қилиши ҳақидаги иддао илгари сурилганди.

Тўғри, авваллари ҳеч бир мРНК вакцинаси тасдиқдан ўтмаган, аммо сўнгги йилларда мРНК вакциналарини одамларда қўллаш бўйича кўплаб тадқиқотлар олиб борилди. Бундан ташқари, вакцина эпидемия бошланганидан бери дунё бўйлаб ўн минглаб одамларда синаб кўрилди ва қатъий тасдиқлаш жараёнларидан ўтди.

Бошқа барча вакциналар сингари мРНК вакциналари ҳам хавфсизлик бўйича қатъий синовлардан ўтмасдан туриб, кенг қўлланиш рухсатига эга бўлмайди.

Вакциналар синовининг 1- ва 2-босқичларида хавфсизликни текшириш ва тегишли дозани аниқлаш учун улар кам миқдордаги одамларга берилади.

Учинчи босқич синовларида эса вакцинанинг самарадорлигини аниқлаш учун минглаб одамлар эмланади. Вакцинанинг ҳақиқий дозаси берилган гуруҳ ва плацебо (дори сифатида ишлатилиши ёки дори-дармонларни ниқоблаш учун ишлатилиши мумкин бўлган ва аниқ доривор хусусиятга эга бўлмаган модда – таҳр.) дозасини олган назорат гуруҳи турли хил қўшимча таъсирлар ва ҳимоя воситаларини аниқлаш мақсадида диққат билан кузатилади.

Гарчи эмлаш учун рухсат олинган бўлса-да, вакцинани қабул қилган одамларни кузатиш жараёнлари ҳамон давом этмоқда.

Билл Гейтс ва микрочип даъвоси

Кейинги миш-миш эса бутун дунёни қамраб олган фитна назариясидир.

Ушбу даъвога кўра, коронавирус эпидемияси миллионлаб одамларнинг танасига кузатилувчи микрочипларни жойлаштириш учун бир «баҳона» бўлиб, бу ишларнинг ортида Microsoft асосчиси Билл Гейтс турибди.

Ҳолбуки, «вакцина микрочипи» деган нарса йўқ ва келажакда Билл Гейтснинг шундай лойиҳаси бўлиши ҳақида далил мавжуд эмас.

Билл ва Мелинда Гейтс фонди BBC’га берган баёнотида ушбу айбловларни рад этди.

Аслида, миш-мишлар Билл Гейтснинг март ойида қилган баёноти ортидан тарқала бошлади. Гейтс ўшанда кимлар тузалгани, кимлар тест топширгани ва кимлар эмланганини кўрсатувчи «рақамли сертификатлар» жорий этилиши мумкинлиги ҳақида гапирганди. Аммо у микрочиплар тўғрисида сўз ҳам очмаганди.

Ушбу гаплардан сўнг оммага кенг тарқалган бир мақола пайдо бўлди. «Билл Гейтс коронавирусга қарши курашиш учун микрочиплардан фойдаланади» номли мазкур мақолада Гейтс жамғармаси ҳомийлигида ўтказилган тадқиқот ҳақида ҳам сўз боради. Ушбу тадқиқот эса одамларнинг вакцина маълумотларини махсус сиёҳни қуйиш орқали тери юзасида сақлашга имкон берадиган бир технология билан боғлиқ.

Тадқиқотда айтиб ўтилган дастурни микрочип эмас, кўзга кўринмас татуировка дейиш мумкин. Илмий изланишда иштирок этган олим Ана Якленец ушбу технология ҳали татбиқ этилмаганлигини, одамларнинг шахсий маълумотлари кузатилиши ёки уларга киришга йўл қўйилмаслигини ва бундай ахборот маълумотлар базасида сақланмаслигини таъкидлади.

Microsoft асосчиси Гейтснинг номи эпидемия давомида кўплаб миш-мишларда тилга олинди. Бунга Гейтснинг вакцина яратиш ва аҳоли соғлиғини сақлашга йўналтирган ёрдамлари ҳам сабаб бўлди.

Ўртада бирор далил йўқлигига қарамай, YouGov томонидан май ойида ўтказилган сўровномада қатнашган америкаликларнинг 28 фоизи Билл Гейтс одамларни эмлаш орқали уларга микрочип ўрнатмоқчи бўлганига ишонишини билдирган. Республикачилар орасида эса бунга ишонувчиларнинг нисбати 44 фоизни ташкил қилган.

«Ҳомила тўқимаси» билан боғлиқ миш-мишлар

Вакциналарда одам ва ҳайвонлар ҳомиласидаги баъзи тўқималар, айниқса, ўпка тўқималари борлиги ҳақидаги миш-мишлар ҳам мавжуд. Улар орасида «Она қорнидаги 3-6 ойлик ҳомилалар аборт қилиниб, уларнинг танасидан вакцина тадқиқотларида фойдаланилади», деган даъволар ҳам бор.

Бу ҳам ёлғон даъво.

Саутҳемптон университети доктори Майкл Ҳед бу миш-мишларга нисбатан аниқ баёнот билан жавоб берди. Унинг таъкидлашича, вакциналарни ишлаб чиқариш жараёнида ҳомила ҳужайраларидан фойдаланилмайди.

Бу каби миш-мишларнинг пайдо бўлиши лаборатория шароитида ишлаб чиқилган баъзи ҳужайралардан вакцинани яратиш жараёнида ҳам фойдаланилиши билан боғлиқ бўлиши мумкин. Ушбу ҳужайралар эмбрион ҳужайраларни клонлаш орқали ҳосил бўлади. Ўтган асрнинг 60-йилларида ишлаб чиқилган ушбу техника «3 ойли гўдакларни аборт қилиш ва улардан вакцина яратиш тадқиқотларида фойдаланиш» каби ҳолатларни кўзда тутмайди.

Бристол университети мутахассиси доктор Дэвид Мэтюз ушбу усул билан кўплаб вакциналар ишлаб чиқарилгани, вакцинанинг юқори стандартларини сақлаб қолиш учун вакцинадан ҳужайра излари олиб ташланишини таъкидлади.

Оксфорд университети вакцинасини яратган олимлар ҳам клонланган ҳужайралар билан ишлашганини, аммо бу ҳужайралар «аборт қилинган чақалоқларнинг ҳужайралари эмас»лигини таъкидлашди.

Ҳужайралар худди вируснинг заифлашган намунасини ишлаб чиқарувчи фабрикалар каби ишлайди. Бу эса вакцинанинг асосий ишлаш тамойилини ташкил этади. Бироқ заифлашган вируслар клонланган ҳужайралар ёрдамида ишлаб чиқилган бўлса-да, ҳужайравий материал вакцинадан олиб ташланади.

«Соғайиш даражаси» аргументи

Ижтимоий тармоқларда вакцинага қарши фикрлардан бири «Агар коронавирусдан ўлиш даражаси шу қадар паст бўлса, эмлаш керак эмас», деган иддаодир.

Эмлашга қарши одамлар томонидан тарқатилган бир суратда Covid-19 касаллигида соғайиш даражаси 99,97 фоизни ташкил қилиши, коронавирусга чалиниш эмлашдан кўра хавфсизроқ вариант экани айтилмоқда.

Таъкидлаш жоизки, ушбу расмдаги «соғайиш даражаси», яъни вирус юққандан сўнг тузалиб кетиш даражаси тўғри кўрсатилмаган.

Оксфорд университетининг статистика бўйича мутахассиси Жейсон Окнинг таъкидлашича, коронавирусга чалинганларнинг 99 фоизи омон қолган. Бошқача қилиб айтганда, одатда, ҳар 10 минг кишидан 100 нафари вафот этади ва бу рақам суратда келтирилган маълумот – ҳар 10 минг кишидан 3 нафари ўлишидан кўра анча кўпроқни ташкил қилади.

Бошқа томондан, Жейсон Ок шуни ҳам қўшимча қилди: «Хавф ёшга қараб фарқ қилиши мумкин ва Covid-19 сабаб кейинчалик юзага келувчи ўлимлар айни пайтда ҳисобга олинмаяпти».

Демак, гап фақат тирик қолишда эмас. Яъни вафот этганлардан ташқари, интенсив терапия қилинадиганлар ва касалликнинг узоқ муддатли таъсирини бошдан кечираётганлар ҳам бор.

Соғлиқни сақлаш тизими елкасидаги «юк»нинг ортиб кетиши бошқа касалликларга дучор бўлган беморларни даволаш имкониятини ҳам чеклаб қўймоқда.

Лондон гигиена ва тропик тиббиёт мактаби профессори Лиам Смитнинг таъкидлашича, ўлимнинг умумий ҳисобига эътибор қаратиш вакциналар билан боғлиқ муҳим нуқтанинг кўздан қочирилишига сабаб бўлади.