Баҳор иссиғи айни тафтига олган шу кунларда Ободонлаштириш бошқармаси ишчи-ходимлари шаҳар кўчалари, йўл ёқалари, хиёбонлар, бекатлар атрофи умуман ҳудудда ободонлаштириш ва кўкаламзорлаштириш ишларини уюшқоқлик билан олиб боришаётир.
Кичик иссиқхоналар ташкил этилиб, йил давомида гул ва дарахт кўчатлари етиштирилмоқда. Баҳорда ушбу гул кўчатлари ва ниҳоллар шаҳар кўчаларига экилиб, парвариш қилинмоқда.

Албатта Учқудуқ шароитида кўчат экиб гул кўкартириш, ниҳол экиб дарахт ўстиришнинг машаққатини бу ерда яшовчилар билади. Шунинг учун ҳам азиз тумандошлар, соҳа ходимлари меҳнатини қадрлайлик, ҳудуд тозалиги ва ободончилигига ҳар биримиз ҳисса қўшайлик!
Учқудуқнинг бугунги қиёфасини кўрган ҳар бир киши учқудуқликлар том маънода бунёдкорлик ва яратувчанлик иштиёқи билан яшаётганига амин бўлишсин!

УЧҚУДУҚ ТУМАН ҲОКИМЛИГИ АХБОРОТ ХИЗМАТИ.

  Иш ҳақи ошади

  Президент фармонига кўра, 1 май кунидан бюджет ташкилотлари ходимларининг иш ҳақи миқдори   7 фоизга оширилади. Шунингдек, Ўзбекистон ҳудудида меҳнатга ҳақ тўлашнинг энг кам миқдори – ойига 980 минг сўм, базавий ҳисоблаш миқдори – ойига 330 минг сўм этиб белгиланади.

Жарималар учун 50% чегирма

  Тегишли қонунга мувофиқ 2023 йил 1 майдан маъмурий жарималарни 15 кун ичида тўлаганлик учун чегирма миқдори оширилади. Бунда ҳуқуқбузар унга жарима солиш тўғрисидаги қарор топширилган кундан бошлаб 15 кун ичида жарима миқдорининг 50 фоизини ёки 30 кун ичида 70 фоизини ихтиёрий равишда тўлаган тақдирда, у жариманинг қолган қисмини тўлашдан озод қилинади. Мазкур тартиб суд қарорига асосан қўлланадиган жарималарга нисбатан ҳам татбиқ этилади.

Имтиёзли транспорт карталари “ишга тушади”

  1 майдан шаҳар йўловчилар транспортида айрим тоифадаги фуқароларга бепул юриш ҳуқуқини берувчи имтиёзли транспорт карталари республиканинг барча шаҳарларида берилади. Президент қарорига мувофиқ шаҳар йўловчилар транспортида айрим тоифадаги фуқароларга бепул юриш ҳуқуқини берувчи имтиёзли транспорт карталарини бериш республиканинг барча шаҳарларида амалга оширилади.

Айримларга хариди учун қўшилган қиймат солиғи қайтарилади

Президентнинг тегишли қарорига асосан 2023 йил 1 майдан бошлаб «Ижтимоий ҳимоя ягона реестри»га киритилган жисмоний шахсларга айрим турдаги товарлар хариди учун қўшилган қиймат солиғи қайтариб берилади. Яъни «Ижтимоий ҳимоя ягона реестри»га киритилган жисмоний шахслар чакана савдо объектларида тухум, ўсимлик ёғи ҳамда мол, қўй, парранда гўштлари харидини амалга оширганда ва ушбу харидни солиқ органларининг махсус мобил иловасида харид чекининг фискал белгисини матрицали штрих код (QR-код) ёрдамида сканерлаш орқали рўйхатдан ўтказганда, уларнинг банк карталарига ҳар ой якуни билан харид суммасининг 1 фоизи миқдоридаги тўлов ўрнига, харид суммасида тўланган қўшилган қиймат солиғи суммаси республика бюджетидан қайтарилади.

“Метан-заправка”ларга онлайн камера ўрнатиш мажбурий бўлади

Президентнинг 2023 йил 10 февралдаги “Тадбиркорлик субъектларини тоифаларга ажратиш мезонлари ҳамда солиқ сиёсати ва солиқ маъмуриятчилигини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги фармонига асосан 1 майдан қатор тартиблар ўрнатилмоқда.

Жумладан: 

– автомобилларга газ тўлдириш компрессор станциялари ва автомобилларга газ қуйиш станцияларида электрон ўлчаш ускуналари ва онлайн видео камераларини ўрнатиш ҳамда уларни солиқ органларининг ахборот тизимлари билан интеграция қилиш мажбурий ҳисобланади;

– пахта хомашёси, ғалла ёки шолини қабул қилиш ва ҳисобини юритиш бўйича ахборот тизимларининг операторлари ўз тизимларини солиқ органларининг ахборот тизимлари билан интеграция қилишлари мажбурий ҳисобланади;

– тўлов хизматларини кўрсатувчи ташкилотлар жисмоний шахслар ўртасида пул ўтказмалари амалга оширилганда, уларга кўрсатилган хизматлар учун (олинган ҳақ, комиссия учун «0» сўм бўлган тақдирда ҳам) электрон ҳисобварақ-фактуралар тақдим этади ва расмийлаштиради. 

Янги “дом”ларнинг томига қуёш панеллари ўрнатиш мажбурий бўлади

Президентнинг 2023 йил 16 февралда қабул қилинган “2023 йилда қайта тикланувчи энергия манбаларини ва энергия тежовчи технологияларни жорий этишни жадаллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарорига кўра, 1 майдан бошлаб фойдаланишга топшириладиган кўп қаватли уйлар томлари бўш қисмининг камида 50 фоизида қуёш панелларини ўрнатиш талаби жорий қилинади. Шунингдек, 1 майдан бошлаб янги ташкил этиладиган иссиқхона хўжаликлари ҳамда цемент, ғишт ва оҳак маҳсулотларини ишлаб чиқарувчиларга табиий газ тармоқларига уланиш учун техник шартлар берилиши тақиқланади. Республикадаги барча ёқилғи (автобензин, суюлтирилган ва сиқилган газ) қуйиш шохобчаларининг маиший-техник эҳтиёжлари ва ҳудудини ёритиш учун электр энергияси таъминотининг камида 50 фоизи ушбу объектларда ўрнатиладиган қуёш панеллари орқали қопланиши талаб этилади. 

Айримларга шифохонада бепул овқат берилади

Президентнинг тегишли қарори билан 2023 йил 1 майдан ногиронлиги бўлган шахсларни қўллаб-қувватлашда қатор тартиблар ўрнатилмоқда. Жумладан, тиббиёт муассасаларида даволанаётган ногиронлиги бўлган болага ғамхўрлик қилиш учун шу муассасада унинг отаси ёки онасига (уларнинг ўрнини босувчи шахсга) ёхуд оиланинг болани бевосита парваришлаётган бошқа аъзосига ногиронлиги бўлган боланинг ёнида бирга бўлиш учун шароит яратилади. Шунингдек, стационар тиббиёт муассасаларида ногиронлиги бўлган болани парваришлаётган шахсга мазкур давр учун меҳнатга лаёқатсизлик варақаси берилади ҳамда болаликдан ногиронлиги бўлган шахсларга ғамхўрлик қилувчи шахслар (ота-онаси ва бошқалар) учун даволаш даврида давлат стационар тиббиёт муассасаларида бепул овқатланиш йўлга қўйилади. 

Ҳалок бўлган ҳарбий хизматчининг яқинлари ижтимоий қўллаб-қувватланади

Президентнинг тегишли фармони билан ватан ҳимояси ва эл-юртимиз тинчлиги йўлида яраланганлиги, контузия ёки майиб бўлганлиги оқибатида ҳалок бўлган ҳарбий хизматчилари ва ходимларининг оила аъзолари ҳамда уларнинг қарамоғидаги шахсларга 2023 йил 1 майдан бошлаб қатор имтиёзлар берилмоқда.

Жумладан:

– оиланинг меҳнатга лаёқатсиз ҳар бир аъзосига боқувчисини йўқотганлик пенсияси пенсияни ҳисоблаб чиқиш учун олинадиган пул таъминотининг (иш ҳақининг) 50 фоизи миқдорида белгиланади;

– оила аъзолари (ота-онаси, турмуш ўртоғи, 23 ёшга тўлмаган фарзандлари) даромадлар қайси ойда олинган бўлса, ўша ойда ҳар бир ой учун меҳнатга ҳақ тўлаш энг кам миқдорининг 3 баравари миқдоридаги даромадлар бўйича жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиғидан озод этилади;

– белгиланган тартибда турар жойга муҳтож деб тан олинган тақдирда, турар жой билан биринчи навбатдаги тартибда таъминланади;

– қонунчиликда белгиланган ҳарбий хизматчиларга (ходимларга) турар жой сотиб олиш (қуриш) учун узоқ муддатли имтиёзли ипотека кредитлари бериш тартибига мувофиқ узоқ муддатли имтиёзли ипотека кредитларини олиш ҳуқуқи сақлаб қолинади;

– ҳалок бўлган ҳарбий хизматчининг (ходимнинг) янги никоҳга кирмаган турмуш ўртоғи ва (ёки) ҳарбий хизматчининг (ходимнинг) қарамоғида бўлган ота-онасидан бирига Ўзбекистон Республикаси Қуролли Кучларининг ҳарбий хизматчиларига турар жойни ижарага олганлик (ижарада турганлик) учун ҳар ойлик пул компенсациясини тўлаш тартиби татбиқ этилади (мулкида турар жой бўлмаган тақдирда).

Раҳбар кадрлар учун ўқув курслари жорий этилади

Президентнинг 2023 йил 7 февралдаги тегишли қарорига асосан, 2023 йил 1 майдан бошлаб раҳбар кадрларни қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш тизимида инсон ҳуқуқлари ва гендер тенглик бўйича ўқув курслари (соатлари)ни жорий қилинади. Бунда, мазкур ўқув курсларини Инсон ҳуқуқлари соҳасида таълим олиш бўйича электрон платформаси орқали ташкил этишга рухсат берилади.

Банк ҳисобварағини масофадан туриб очишга рухсат этилади

Президентнинг 2022 йил 10 ноябрь куни қабул қилинган “Ҳисобот тақдим этиш ва архив ҳужжатларини сақлаш тартиб-таомилларини мақбуллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори билан 2023 йил 1 майдан қуйидагиларга рухсат берилмоқда:

– тижорат банкларига ариза берувчини масофадан туриб идентификация қилиш учун зарур шарт-шароитлар мавжуд бўлганда, таъсисчилари Ўзбекистон Республикаси резидентлари бўлган юридик шахслар ҳамда якка тартибдаги тадбиркорларга банк ҳисобварағини масофадан туриб очишга;

– юридик шахсларга электр энергияси, табиий газ, иссиқ сув, ичимлик сув таъминоти, оқова сув ва телекоммуникация хизматлари кўрсатиш бўйича шартномаларни, уларнинг истеъмоли тўғрисидаги ҳисоботларни ва келгуси давр учун шартномавий миқдорлар тўғрисидаги бир марталик ва даврий ҳужжатларни электрон шаклда расмийлаштиришга.  

   Савол; Қайси ҳолатлар никоҳ тузишга тўсқинлик қилади ?

    Жавоб; Оила кодексининг 16-моддасига кўра, қуйидаги ҳолларда никоҳ тузишга йўл қўйилмайди:

-никоҳланувчилардан биттаси бошқа никоҳда турган бўлса; (Яъни бошқаси билан қонуний никоҳи узилмаган бўлса)

-никоҳланувчилар насл-насаб шажараси бўйича тўғри туташган қариндошлар бўлса, туғишган ва ўгай ака-укалар билан опа-сингиллар ўртасида никоҳ тузилаётган бўлса шунингдек, фарзандликка олувчилар билан фарзандликка олинганлар ўртасида никоҳ тузилаётган бўлса;

-никоҳланувчилардан бири руҳий касаллик сабабли суд томонидан муомалага лаёқатсиз деб топилган бўлса.

Учқудуқ туман адлия бўлими.

   Савол; Мен ҳеч қаерда ишламайман. Шунда мен ишсиз шахс хисобланаманми ?

Жавоб;

Йўқ, Сиз амалда ишсизсиз лекин хужжатда эмас.

Меҳнат кодексининг 60-моддасига кўра, ишсизлар- ўн олти ёшдан то пенсия билан таъминланиш ҳуқуқини олишгача бўлган ёшдаги, ҳақ тўланадиган ишга ёки даромад келтирадиган машғулотга эга бўлмаган, иш қидираётган ва иш таклиф этилса, унга киришишга тайёр бўлган ёхуд касбга тайёрлашдан, қайта тайёрлашдан ўтишга ёки малакасини оширишга тайёр ва меҳнатга лаёқатли бўлган хамда ишга жойлашишда кўмак олиш учун маҳаллий меҳнат органларига мурожаат қилган ва улар томонидан иш қидирувчи сифатида рўйхатга олинган шахслар ишсиз деб эътироф этилади.

Юқоридаги нормани содда тилга таржима қилсак, Сиз расман ишсиз бўлишингиз учун;

1) Расман ишламаётган бўлишингиз керак;

2) Меҳнатга лаёқатли бўлишингиз керак. 

3) Иш сўраб меҳнат органларига мурожаат қилиб, улар томонидан ишсизлар рўйхатига киритилган бўлишингиз керак;

4) Иш бўлса ишлайман деб стартда турган бўлишингиз керак; 

Учқудуқ туман адлия бўлими.

   Савол; Қайси ҳолатлар никоҳ тузишга тўсқинлик қилади ?

    Жавоб; Оила кодексининг 16-моддасига кўра, қуйидаги ҳолларда никоҳ тузишга йўл қўйилмайди:

-никоҳланувчилардан биттаси бошқа никоҳда турган бўлса; (Яъни бошқаси билан қонуний никоҳи узилмаган бўлса)

-никоҳланувчилар насл-насаб шажараси бўйича тўғри туташган қариндошлар бўлса, туғишган ва ўгай ака-укалар билан опа-сингиллар ўртасида никоҳ тузилаётган бўлса шунингдек, фарзандликка олувчилар билан фарзандликка олинганлар ўртасида никоҳ тузилаётган бўлса;

-никоҳланувчилардан бири руҳий касаллик сабабли суд томонидан муомалага лаёқатсиз деб топилган бўлса.

Учқудуқ туман адлия бўлими.

   Савол; Мен ҳеч қаерда ишламайман. Шунда мен ишсиз шахс хисобланаманми ?

Жавоб;

Йўқ, Сиз амалда ишсизсиз лекин хужжатда эмас.

Меҳнат кодексининг 60-моддасига кўра, ишсизлар- ўн олти ёшдан то пенсия билан таъминланиш ҳуқуқини олишгача бўлган ёшдаги, ҳақ тўланадиган ишга ёки даромад келтирадиган машғулотга эга бўлмаган, иш қидираётган ва иш таклиф этилса, унга киришишга тайёр бўлган ёхуд касбга тайёрлашдан, қайта тайёрлашдан ўтишга ёки малакасини оширишга тайёр ва меҳнатга лаёқатли бўлган хамда ишга жойлашишда кўмак олиш учун маҳаллий меҳнат органларига мурожаат қилган ва улар томонидан иш қидирувчи сифатида рўйхатга олинган шахслар ишсиз деб эътироф этилади.

Юқоридаги нормани содда тилга таржима қилсак, Сиз расман ишсиз бўлишингиз учун;

1) Расман ишламаётган бўлишингиз керак;

2) Меҳнатга лаёқатли бўлишингиз керак. 

3) Иш сўраб меҳнат органларига мурожаат қилиб, улар томонидан ишсизлар рўйхатига киритилган бўлишингиз керак;

4) Иш бўлса ишлайман деб стартда турган бўлишингиз керак; 

Учқудуқ туман адлия бўлими.

   Эслатиб ўтамиз, янги МК 2023 йил 30 апрелдан кучга киради.   Касаба уюшмаси ходимни бўшатишга розилик бериш ҳақида иш берувчига хабар бермаса...

   Янги таҳрирдаги Меҳнат кодексининг 164-моддасида амалдаги (бир ойдан кейин эскирадиган) Кодекснинг 101-моддасидаги умумий қоида сақланиб қолмоқда, яъни:

-агар жамоа келишувида ёки жамоа шартномасида меҳнат шартномасини иш берувчининг ташаббусига кўра бекор қилиш учун касаба уюшмаси қўмитасининг олдиндан розилигини олиш назарда тутилган бўлса, меҳнат шартномасини бундай розиликсиз бекор қилишга йўл қўйилмайди.

  Агар корхонанинг жамоа келишувида ёки жамоа шартномасида иш берувчи ташаббуси билан ишдан бўшатишда касаба уюшмаси қўмитаси розилиги назарда тутилган бўлса, албатта бундай розилик олиш шарт. Акс ҳолда, иш берувчи ташаббуси билан ишдан бўшатиш амалиёти ноқонуний бўлиб қолади.

   Лекин, баъзан, иш берувчи ходимни ишдан бўшатиш масаласида розилик олиш учун касаба уюшмаси қўмитасига тақдимнома чиқарса, касаба уюшмаси қўмитаси тақдимномани кўриб чиқиш натижаси бўйича ҳеч қандай ҳабар бермайди. Амалдаги ва эскираётган МКда бу масалага ҳеч қандай изоҳ ёки аниқ жавоб берилмаган.

   Янги таҳрирдаги МКнинг 164-моддаси эса ана шу саволга аниқ жавоб бермоқда, мана бундай деб:

-касаба уюшмаси қўмитаси ходим билан меҳнат шартномасини бекор қилишга розилиги масаласи бўйича қабул қилинган қарор ҳақида меҳнат шартномасини бекор қилиш ҳуқуқига эга бўлган мансабдор шахснинг ёзма тақдимномаси олинган кундан эътиборан ўн кунлик муддатда иш берувчига хабар қилиши керак;

-агар кўрсатилган муддат тугаганидан кейин касаба уюшмаси қўмитаси қабул қилинган қарор ҳақида хабар қилмаса, иш берувчи ходим билан тузилган меҳнат шартномасини ушбу Кодексда белгиланган тартибда касаба уюшмаси қўмитасининг розилигисиз бекор қилишга ҳақли.

  Яъни, агар касаба уюшмаси қўмитаси иш берувчининг тақдимномасини қабул қилган бўлса, бироқ юқоридаги 10 кунлик муддат тугаганидан кейин ҳам якун юзасидан иш берувчига ҳеч қандай хабар бермаса, иш берувчи касаба уюшмаси қўмитаси розилигисиз ходимни бўшатиши мумкин бўлади.

Учқудуқ туман адлия бўлими.

   Диққат! 30 апрелдан фуқаролик-ҳуқуқий шартнома амалиёти чекланади.

   Айни пайтда жуда кўплаб иш берувчиларни ўйлантираётган нарса фуқаролик-ҳуқуқий шартнома (кейинги ўринларда қисқартириб “ФҲШ” деймиз) масаласидир.

  Амалдаги МКдан фарқли равишда янги МКда ФҲШлар борасида бир қатор қоидалар, шу билан бирга чекловлар кўзда тутилмоқда.

   Биринчи қоида. Янги МКнинг 11-моддаси 3-қисми, “ходим билан иш берувчи ўртасидаги якка тартибдаги меҳнатга оид муносабатларни ҳақиқатда тартибга соладиган фуқаролик-ҳуқуқий хусусиятга эга шартномалар тузиш тақиқланади”.

   Айни мана шу қоида ФҲШ амалиётида ўзига ҳос кульминация бўляпти. Эътибор беринг, бу ерда қисқача “якка тартибдаги меҳнатга оид муносабатлар бўйича ФҲШ тузилмайди” деган маъно бор. Масала шундаки, янги МК кучга кирадиган 2023 йил 30 апрелдан бошлаб иш берувчилар ФҲШ амалиётини чеклашга ва уларнинг аксарият қисмини меҳнат шартномасига ўтказишга мажбур бўладилар. 

   Кейин, юқоридаги қоидада қарама-қарши маъно ҳам борлигини айтишимиз керак. Яъни, агар корхонадаги мавжуд муносабат якка тартибдаги меҳнат муносабати ҳисобланмаса ва “якка тартибдаги меҳнат муносабати” деб номланган ҳудуднинг чегарасини кесиб ўтмаса, демак бундай муносабатлар юзасидан фуқарони ФҲШ асосида ишга ёллаш мумкин. Айни пайтда ўша чегара қаердан бошланиб, қаерда тугаши ҳақида алоҳида пост тайёрлаяпмиз.

   Иккинчи қоида. Янги МКнинг 11-моддаси 12-қисмига кўра меҳнат тўғрисидаги қонунчилик фуқаролик-ҳуқуқий хусусиятга эга шартномалар асосида ишларни бажараётган (хизматлар кўрсатаётган) шахсларга нисбатан тадбиқ этилмаслиги белгиланмоқда.

   Ўзи, ФҲШ амалдаги МКда назарда тутилмаган бўлса ҳам, барибир бу амалиётга меҳнат қонунчилиги, шу жумладан, меҳнат соҳасидаги бошқа ҳужжатлар тадбиқ этилмас эди. Асосан, Фуқаролик кодекси нормалари қўлланилар эди. Яъни, масалан ФҲШ бўйича ишлаётган шахсга МКда назарда тутилган меҳнат кафолатлари (таътил, касаллик нафақаси, оналик нафақаси, меҳнат ҳақи билан боғлиқ мукофотлар, моддий ёрдам тўловлари), ёки интизомий жазо кабилар қўлланмас эди. Фарқи, янги таҳрирдаги Меҳнат кодексида бу масала аниқ норма сифатида белгилаб қўйилмоқда.

   Учинчи қоида. Янги МКнинг 33-моддаси 1-қисмига биноан:

-жисмоний шахс билан ушбу Кодекс 11-моддасининг иккинчи қисмида назарда тутилган муносабатларни ҳақиқатдан тартибга солувчи фуқаролик-ҳуқуқий хусусиятга эга шартномани тузиш ушбу муносабатларнинг суд томонидан якка тартибдаги меҳнатга оид муносабатлар деб эътироф этилишига сабаб бўлади;

-бундай ҳолда меҳнат шартномаси фуқаролик-ҳуқуқий хусусиятга эга шартнома тузилган кундан эътиборан тузилган деб ҳисобланади, тарафларнинг муносабатлари эса шартномада шартлашилган ишни жисмоний шахс томонидан бажариш бошланган кундан эътиборан якка тартибдаги меҳнатга оид муносабатлар деб эътироф этилади.

Бу нормаларнинг маъноси жуда оддий. Агар иш берувчи янги МКнинг 11-моддасидаги талабга риоя қилмай, меҳнат шартномаси ўрнига фуқарони ФҲШ асосида ишга жалб қиладиган бўлса, ўша фуқаро судга даъво киритиш ҳуқуқига эга бўлади, бундай ҳолларда фуқаролик суди вазиятни ЯККА ТАРТИБДАГИ МЕҲНАТ МУНОСАБАТИ деб эътироф этиш ҳақида фуқаронинг фойдасига қарор чиқариб беради. Натижада, ўша фуқаро билан ФҲШ тузилган вақтдан ёки ФҲШ бўйича иш бошланган кундан меҳнат шартномаси тузилган ҳисобланади.

   Бундай ҳолларда ФҲШ бўйича ишлаб келган шахсларга ўша даврдан (яъни меҳнат шартномаси тузилган деб ҳисобланган кундан) бошлаб барча меҳнат кафолатлари қайтадан ҳисоб-китоб қилиб берилади (тўлаб берилади). Масалан, таътиллар, касаллик нафақалари, бошқа ходимларга берилиб, бу шахсга берилмаган мукофотлар, моддий ёрдамлар ва ҳоказолар назарда тутилмоқда.

   Иш берувчиларга тавсия. ФҲШ амалиётидан кенг фойдаланиб келган иш берувчилар 30 апрелдан жиддий ўзгаришлар юз беришини тушунишлари керак. 

   ФҲШ амалиётининг маълум бир қисмидан воз кечишга, бундай шартномалар асосида ишлаётган шахсларни меҳнат шартномасига ўтказишга тўғри келади.

Янги МК ФҲШ амалиётини батамом бекор қилинглар демаяпти, фақат ўртадаги чегарани ажратиб олиш энг муҳими ҳисобланади.

Учқудуқ туман адлия бўлими.

   Мамлакатимизда қулай инвестициявий ва ишбилармонлик муҳитини таъминлашнинг асоси сифатида мулк ҳуқуқини суд орқали ҳимоя қилиш Конституциявий ислоҳотларнинг муҳим устувор йўналиши

   2023 йил 30 апрелда референдум ўзказиш белгиланган Конститциявий қонун лойиҳасида фуқароларнинг ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини янада самарали ҳимоя қилишнинг Конституциявий асослари белгиланмоқда-ки, мазкур нормалар амалдаги Конституцияда мавжуд эмас.

   Жумладан, Ўзбекистон Республикасининг янги таҳрирда қабул қилиниши кутилаётган Конституциясида ҳар ким уй-жойли бўлиш ҳуқуқига эгалиги, ҳеч ким суднинг қарорисиз ва қонунга зид тарзда уй-жойидан маҳрум этилиши мумкин эмаслиги, уй-жойидан маҳрум этилган мулкдорга уй-жойнинг қиймати ҳамда у кўрган зарарларнинг ўрни қонунда назарда тутилган ҳолларда ва тартибда олдиндан ҳамда тенг қийматда қопланиши таъминланиши қайд этилган ва бу ҳаётий ҳақиқатга айланади.

   “Инсон ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш – давлатнинг олий мақсадидир” деган норма белгиланган бош қомус лойиҳасидаги  моддалар сони амалдаги 128 тадан 155 тага, нормалар сони эса 275 тадан 434 тага кўпайиб,унинг матни 65 фоизга янгиланган. Ушбу мақсадга эришиш учун инсоннинг шаъни ва қадр-қиммати дахлсизлиги, давлат органлари томонидан ҳуқуқий таъсир чоралари мутаносиблик принципига асосланиши ва қонунларда назарда тутилган мақсадларга эришиш учун етарли бўлиши керакли белгиланмоқда.

   Айбсизлик презумциясини амалиётда қўллаш ислоҳ этилиб, Конституциямизнинг амалдаги 26-моддасида, шахснинг иши судда кўриб чиқилиб, унинг айби аниқланмагунча у айбдор ҳисобланган бўлса, эндиликда суднинг қонуний кучга кирган ҳукми билан аниқланмагунча у айбсиз ҳисобланиши мустаҳкамланмоқда.

Дарҳақиқат, Конституциядаги нормаларга диққат билан эътибор қаратадиган бўлсак, унда инсон манфаатлари давлат манфаатларидан устун қўйилганлигини кўришимиз мумкин бўлади.Масалан, шахсни суд қарорисиз 48 соатдан ортиқ ушлаб туриш мумкин эмаслиги, ушлаб туриш чоғида унинг ҳуқуқлари ва ушлаб турилиш асослари унга тушунтирилиши кераклиги (“Миранда қоидалари”), айбланувчи ва судланувчиларга ўзига қарши кўрсатма бермаслик, яъни “сукут сақлаш” ҳуқуқи кафолатланмоқда.

Инсоннинг шаъни ва қадр-қиммати дахлсиздир ҳамда ҳеч нарса уларни камситиш учун асос бўлиши мумкин эмаслиги назарда тутилмоқда. Янги ёзишмалар, телефон орқали сўзлашувлар, почта, электрон хабарлар ва бошқа хабарларни сир сақлаш ҳуқуқи фақат суд қарорига асосан чекланиши мумкин.

Конституцияда давлат мактабгача таълим ва тарбияни ривожлантириш учун шарт-шароитлар яратиши ва бошланғич профессионал таълим бепул эканлиги ҳам белгиланмоқда. Конституцияда ёшлар масаласи алоҳида боб даражасига олиб чиқилиши Янги Ўзбекистонда ёшлар ҳаёти устувор эканлигига яққол ишора ҳисобланади.

Мулк дахлсизлиги ва у билан боғлиқ ҳуқуқларнинг таъминланиши давлат томонидан кафолатланиши, мулкий ҳуқуқларни чеклаш фақат суд қарори асосида бўлиши мустаҳкамланмоқда. 

Шунингдек, янгиланаётган Конституцияга кўра давлат атроф-муҳитни яхшилаш, тиклаш ва муҳофаза қилиш, экологик мувозанатни сақлаш бўйича чораларни амалга оширади, фуқароларнинг экологик ҳуқуқларини таъминлаш ва атроф-муҳитга зарарли таъсир кўрсатилишига йўл қўймаслик мақсадида шаҳарсозлик фаолияти соҳасида жамоатчилик назоратини амалга ошириш учун шарт-шароитлар яратади.

Конституцияда илк маротаба ер хусусий мулк бўлиши мумкинлиги бунда ер қонунида назарда тутилган ҳамда ундан оқилона фойдаланишни ва уни умуммиллий бойлик сифатида муҳофаза қилишни таъминловчи шартлар асосида ва тартибда хусусий мулкчиликка йўл қўйилиши назарда тутилмоқда.

Бундан ташқари, мулк ҳуқуқини суд орқали ҳимоя қилиш таъминланишини белгиловчи, ҳеч ким суднинг қарорисиз ва қонунга зид тарзда уй-жойидан маҳрум этилиши мумкин эмаслиги, уй-жойидан маҳрум этилган мулкдорга уй-жойнинг қиймати ҳамда у кўрган зарарларнинг ўрни қонунда назарда тутилган ҳолларда ва тартибда олдиндан ҳамда тенг қийматда (бозор қийматида) қопланиши таъминланиши кафолатланмоқда.Мазкур янгилик ва ўзгартиришлар мамлакатимизда инсон қадрисуд орқали ҳимоя қилиш Конституциявий ислоҳотларнинг муҳим устувор йўналиши эканлигини кўрсатиб беради.

Шоҳруҳ Муҳаммедов,

Навоий вилоят маъмурий судининг девонхона мудири.