Saylov — demokratiya koʻzgusi, deymiz. Bu jarayon orqali har bir fuqaro jamiyat va davlat ishlari boshqaruvida bevosita qatnashadi hamda mamlakat taqdiriga befarq emasligini namoyon etadi. saylovlar xalqning davlat hokimiyati bilan aloqasini koʻrsatib turadi.

Shu bois, fuqarolarning mamlakat boshqaruvidagi ishtirokini yanada kengaytirish maqsadida saylov qonunchiligini izchil takomillashtirib borishga alohida eʼtibor qaratildi. Xalqimiz irodasi bilan qabul qilingan yangi tahrirdagi Konstitutsiyamizda ham saylov tizimini takomillashtirishga qaratilgan qator normalar oʻz aksini topdi.

Ayniqsa, saylovlarni professional, ochiq va demokratik tarzda tashkil etish va oʻtkazish uchun Markaziy saylov komissiyasining konstitutsiyaviy maqomi yanada mustahkamlandi. Xususan, saylov organlarining vertikal tizimini tashkil etish maqsadida Markaziy saylov komissiyasi zimmasiga nafaqat Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi yoki parlamentga saylovni, balki xalq deputatlari kengashlariga saylovlarni ham tashkil etish va oʻtkazish vazifasi yuklatildi.

Qolaversa, davlat boshqaruvida meritokratiya tamoyillarini tatbiq etish uchun ayni bir shaxs surunkasiga ikki muddatdan ortiq Markaziy saylov komissiyasi raisi etib saylanishi mumkin emasligi belgilandi. Bundan tashqari, mamlakat hayotida siyosiy partiyalar rolini hamda fuqarolarning siyosiy faolligini oshirish, shu jumladan, ularning davlat hokimiyatini shakllantirish jarayonida muayyan gʻoya va maqsadlarni koʻzlab ishtirok etishini taʼminlash maqsadida aralash saylov tizimiga oʻtish taklifi anchadan beri ilgari surib kelinmoqda.

Bunday saylov tizimida partiyalar muhim oʻrin tutadi. Ular aholi bilan munosabatlarining taʼsirchan va samarador boʻlishiga intiladi. Partiya oʻz dasturi orqali xalqni ishontira olsagina muayyan ovozga erishadi. Bu esa jamiyatimizda siyosiy plyuralizm boʻlishini taʼminlaydi.

Shu bois, mamlakatimizda saylov va referendum oʻtkazish tartibini yanada takomillashtirishga qaratilgan qonun qabul qilindi. Ushbu qonun bilan, avvalo, saylovlarning majoritar va proporsional tizimini nazarda tutuvchi qoidalar Saylov kodeksiga kiritildi. Jumladan, birinchidan:

a) saylov okruglari yetmish beshta hududiy bir mandatli hamda yagona saylov okrugiga boʻlindi. Bunda partiya roʻyxati asosida Qonunchilik palatasiga saylovni oʻtkazish uchun Oʻzbekiston Respublikasining butun hududi yagona saylov okrugi hisoblanadi. Qonunchilik palatasining 75 deputati amaldagidek majoritar tizim asosida bir mandatli saylov okruglaridan, qolgan 75 nafari esa partiya roʻyxati boʻyicha yangi taklif etilayotgan proporsional tizim asosida yagona saylov okrugidan saylanishi belgilandi;

b) gender tenglikni taʼminlash uchun partiya roʻyxatida ham xuddi majoritar tizimdagidek nomzodlarning kamida 40 foizi ayollar boʻlishi nazarda tutildi;

v) agar proporsional tizim asosida shakllantirilgan deputatlik oʻrni boʻshab qolsa, tegishli partiya roʻyxatidagi keyingi navbatdagi mandatga ega boʻlmagan nomzodlar hisobidan toʻldirilishi belgilandi;

g) yagona saylov okrugi boʻyicha ovoz berishda ishtirok etgan saylovchilarning kamida yetti foiz ovozini olgan partiya belgilangan tartibda deputatlik oʻrinlariga ega boʻlishi tasdiqlandi;

d) yagona saylov okrugi boʻyicha saylovchilar ovozi asosida deputatlik oʻrinlarini partiyalar oʻrtasida taqsimlashning aniq tartibi oʻrnatildi. Bunda proporsional saylov tizimida yetti foizlik chegaradan oʻtgan partiyalarga yoqlab berilgan umumiy ovozlar soni 75 ta deputatlik oʻrniga boʻlinadi va undan chiqqan raqam saylov koeffitsiyenti hisoblanadi. Soʻng har bir partiyaga yoqlab berilgan ovozlar soni mana shu saylov koeffitsiyentiga boʻlinadi. Undan chiqqan son esa har bir partiyaga beriladigan deputatlik oʻrniga teng boʻladi.

Ikkinchidan, Saylov kodeksiga saylov komissiyalarining vertikal tizimini nazarda tutuvchi qoidalar, xususan, «Markaziy saylov komissiyasi — hududiy saylov komissiyasi — tuman va shahar saylov komissiya si — okrug saylov komissiyasi — uchastka saylov komissiyasi» tuzilmasi taklif etildi. Bunda:

a) viloyatlar va Toshkent shahri saylov komissiyalari oʻrnida hududiy saylov komissiyalari tuzilishi nazarda tutildi;

b) saylov komissiyalarining professional ishlashini taʼminlash maqsadida hududiy saylov komissiyalarining uch nafargacha aʼzosining doimiy faoliyat yuritishi belgilandi;

v) saylov komissiyasi aʼzolarining ijtimoiy kafolati kuchaytirildi. Xususan, saylov komissiyasining oʻz faoliyatini jamoatchilik asosida amalga oshiradigan aʼzolari saylov davrida ish beruvchi tashabbusi bilan ishdan boʻshatilishi yoki ular roziligisiz boshqa ishga oʻtkazilishi mumkin emasligi belgilandi.

Uchinchidan, Qonunchilik palatasi va mahalliy kengashlar saylovi natijalarini belgilash tartibi takomillashtirildi. Ilgarigi qonunchilikda saylovda ishtirok etgan saylovchilar yarmidan koʻpining ovozini olgan nomzod saylangan hisoblanar edi, yaʼni mutlaq koʻpchilik ovoz talab etilardi. Ushbu talab Prezident saylovlariga nisbatan toʻgʻri qoʻllangan boʻlib, bundan maqsad saylov huquqiga ega mamlakat aholisining mutlaq koʻpchiligi tanlagan shaxsgina Prezident lavozimiga munosib koʻriladi. Bunday amaliyot aksariyat xorijiy mamlakatlarda ham mavjud.

Shu bilan birga, bir nechta saylov okrugidan saylanadigan deputatlikka nomzodlarga nisbatan bu kabi qoidani qayta koʻrib chiqish zarurati mavjud edi. Chunonchi, boshqalarga nisbatan koʻproq ovoz olgan deputatlikka nomzod saylanmas ekan, oʻsha hududdagi nisbatan koʻpchilikning fikri va xohish-istagi amalga oshmay qoladi. Shu sababli bir mandatli saylov okruglarida boshqa nomzodlarga nisbatan koʻproq ovoz olgan deputatlikka nomzod saylangan, deb hisoblanishi belgilandi. Yaʼni mutlaq koʻpchilik emas, balki nisbiy koʻpchilik ovozi bilan deputatlar saylanishi nazarda tutildi.

Toʻrtinchidan, siyosiy partiyalarning parlamentdagi rolini yanada oshirishga qaratilgan qoidalar kiritildi. Jumladan:

a) maʼlumki, partiya roʻyxati asosida saylangan deputatlar muayyan saylov okrugiga ega boʻlmaydi. Bunday deputatlar va saylovchilar oʻrtasidagi munosabatlarni shakllantirish uchun asosiy masʼuliyat siyosiy partiyalar fraksiyasi zimmasida boʻladi. Shunga muvofiq, qonunda partiya roʻyxati asosida saylangan deputatlarning saylovchilar bilan aloqasi tegishincha siyosiy partiya fraksiyasi tomonidan belgilanishi mustahkamlandi;

b) taklif etilayotgan proporsional saylov tizimida siyosiy partiyalar saylovchilarning kamida 7 foiz ovozini olgan taqdirda ularga deputatlik oʻrinlari berilishi nazarda tutilgan. Shunga mos ravishda hamda koʻppartiyaviylik tamoyiliga sodiq qolgan holda kam ovoz toʻplagan partiyalarga ham imkoniyat berish maqsadida Qonunchilik palatasida fraksiya tuzishi mumkin boʻlgan deputatlar soni toʻqqiz nafardan besh nafarga tushirildi.

Beshinchidan, saylov komissiyalarining vakolatlari qayta koʻrib chiqildi. Xususan:

a) Konstitutsiyaga muvofiq, Markaziy saylov komissiyasi vakolatlariga qoʻshimcha ravishda mahalliy kengashlar saylovini tashkil etish va oʻtkazish masalasi kiritildi. Shuningdek, hududiy saylov komissiyalarini tuzish, yangi tashkil etilgan viloyat kengashiga saylov oʻtkazish boʻyicha saylov okruglarini tuzish va boshqalar kiritildi;

b) ilgarigi Saylov kodeksida tuman, shahar saylov komissiyasining vakolatlari sanab oʻtilmagan edi. Shu sababli Saylov kodeksi yangi 20/1-modda bilan toʻldirilib, unda tuman, shahar saylov komissiyasi:

— xalq deputatlari tuman, shahar kengashi saylov okruglarini tuzish;

— xalq deputatlari tuman, shahar kengashi deputatligiga nomzodlarni hamda ularning ishonchli vakillarini roʻyxatga olish;

— tegishli saylov okruglari boʻyicha saylov natijalarini aniqlash;

— xalq deputatlari tuman, shahar kengashi deputatlariga guvohnoma va koʻkrak nishonini berish hamda boshqa vakolatlarga ega ekani sanab oʻtildi.

Umuman, yangi saylov tizimi parlamentni shakllantirishning yangi zamonaviy tizimini yoʻlga qoʻyadi hamda ushbu jarayonda siyosiy partiyalarning ishtiroki va rolini, siyosiy jarayonlarga aholining keng ishtirokini oshiradi.

Jahongir SHIRINOV,

Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputati

Prezidentimiz tashabbusi bilan kechayotgan yangilanish jarayonlarini bitta soʻz bilan ifodalash joiz boʻlsa, mazmun-mohiyatida "xalqni rozi qilish, ogʻirini yengil qilish" ezgu gʻoyasi mujassam.

Hayotbaxsh islohotlar jarayonida xalq deputatlari mahalliy Kengashlarining hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish, aholini ijtimoiy himoya qilishga oid dolzarb masalalarni hal qilish boʻyicha vakolatlari kengaytirilib, xalq hokimiyatchiligini toʻlaqonli roʻyobga chiqarish, mahalliy kengashlarni xalqning haqiqiy "ovoziga" aylantirish borasida ham keng qamrovli oʻzgarishlar amalga oshirildi.

Jumladan, mahalliy Kengashlarning nazorat faoliyatini kuchaytirishga qaratilgan huquqiy asoslar yaratildi. Mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organlarining faoliyati ustidan xalq deputatlari Kengashlarining nazorat funksiyalarini kengaytirish maqsadida ularga qoʻshimcha vakolatlar berildi. Xususan, prokuratura, adliya, ichki ishlar, moliya, soliq, ekologiya va sogʻliqni saqlash organlari rahbarlarining hisobdorligi belgilab qoʻyildi.

Yangi tahrirdagi Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga muvofiq, mahalliy davlat hokimiyati vakillik organlari va ijro etuvchi hokimiyat organlari vakolatlari, mahalliy Kengash raisi va hokim lavozimlari bir-biridan ajratilganligi hokimiyatlar boʻlinishiga oid konstitutsiyaviy tamoyilning mahalliy darajada ijrosini taʼminlashda muhim qadam boʻldi.

Vakolat va masʼuliyat oshirildi

Agar avval mahalliy Kengashlarning vakolatlari miqdori 20 taga ham yetmagan boʻlsa, hozirda ular qariyb olti barobarga oshib, 120 dan ortganini koʻrishimiz mumkin.

Oldinlari mahalliy davlat hokimiyati organlarining byudjet boʻyicha vakolatlari cheklangan edi. Hududda orttirilgan mablagʻning oʻzi boʻlmasdi. Keyingi yetti yil ichida hududlarning mahalliy byudjetga oid vakolatlari tubdan oshirildi. Belgilangan mahalliy byudjetlar daromadlari prognozini oshirib bajarish summasi mahalliy byudjetlar ixtiyorida qoldiriladigan tartib yaratildi.

Xalq deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar Kengashlari mahalliy byudjetlardan tumanlar va shaharlar byudjetlariga ajratiladigan tartibga soluvchi byudjetlararo transfertlarning cheklangan miqdorlarini koʻrib chiqish hamda tasdiqlash, tegishli byudjetlardan moliyalashtiriladigan hududiy byudjet mablagʻlarini taqsimlovchilarning byudjet mablagʻlaridan samarali foydalanilishi hamda erishilgan natijalar toʻgʻrisidagi hisobotlarini eshitish vakolatlariga ega boʻldi.

Bundan yetti yil oldin deputatlar faqat hokimninggina yillik hisobotini eshitgan boʻlsa, hozir mahalliy darajadagi 60 dan ortiq organlarning 120 ga yaqin masalalardagi hisobot va axborotlari deputatlar tomonidan tinglanmoqda.

Avvallari u yoki bu masala boʻyicha idoralarning hisobot (axborot)larini faqat bir yilda bir eshitish belgilanardi. Hozir esa har oy, har chorak, har yarim yilda eshitish kabi davriy hisobot eshitishga oid vakolatlar karrasiga oshdi.

2017-yilgacha prokuror yoki ichki ishlar organlari rahbarlarining mahalliy Kengashlarga hisobot berishi tugul, hatto uning majlis ishida qatnashishini tasavvur qilib boʻlmasdi. Bu masala muhimligidan, davlatimiz rahbari 2016-yil dekabrda Prezidentlik lavozimiga saylangan kunidan 2 kun oʻtib, oʻz maʼruzalarida "Hozirgi kunda Oliy Majlisimiz Senati tomonidan har yili Bosh prokuraturaning hisoboti eshitiladi. Bu albatta muhim, lekin joylardagi, masalan, uzoq Olot tumanida mahalliy hokimliklar, prokuratura va ichki ishlar boʻlimlarining hisobotini kim eshitadi?" deb alohida taʼkidlagan edi.

Mazkur maʼruzadan kelib chiqib, bugungi kunda ushbu rahbarlarning mahalliy Kengashga hisobdorligi belgilab qoʻyildi. Ichki ishlar tizimining eng yuqori mansabdor shaxsidan tortib, mahalladagi inspektorgacha xalq vakillari oldida hisobdorligi taʼminlandi.

Yangilangan Konstitutsiya qoidalarini toʻlaqonli roʻyobga chiqarish, mahalliy davlat hokimiyati organlari faoliyatidagi murakkabliklarni bartaraf etish, qonunchilikning tizimliligini taʼminlash maqsadida 2024-yil 2-fevralda Prezidentimizning «Mahalliy davlat hokimiyati organlari faoliyatining samaradorligini oshirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida»gi farmoni qabul qilindi.

Mazkur farmon bilan jamiyat va davlat hayotining muhim masalalarini hal etishda mahalliy vakillik organlarining rolini oshirish maqsadida 33 ta funksiya va vakolat mahalliy Kengashlarga oʻtkazildi. Jumladan:

— taʼlim sohasidagi vakolatli davlat boshqaruvi organlari bilan kelishgan holda tegishli hududda davlat maktabgacha taʼlim tashkilotlarini tashkil etish, qayta tashkil etish, tugatish;

— atmosfera havosini ifloslantiruvchi manba hisoblanadigan ishlab chiqarish va isteʼmol chiqindilarini saqlash poligonlarining joyini davlat ekologik ekspertizasining ijobiy xulosasi mavjud boʻlganda, Oʻzbekiston Respublikasi Sogʻliqni saqlash vazirligi bilan kelishilgan holda belgilash;

— shahar yoʻlovchilar transportida yoʻlovchilar va bagaj tashish haqini toʻlashning yoʻl qoʻyiladigan doiradagi tariflarini belgilash;

— hovli, uy atrofi hududlarini saqlash va turar joylardan foydalanish qoidalarini tasdiqlash hamda boshqa funksiya va vakolatlar nazarda tutildi.

Shuningdek, mahalliy Kengashlarning davlat organlari hisobot (axborot)larini eshitishga doir ayrim vakolat va funksiyalari 10 taga birlashtirilgan holda tizimlashtirildi. Shu sababli, farmon bilan Kengashlarning qator vakolatlari qayta koʻrib chiqilib, ular sohalar boʻyicha tizimlashtirildi.

Yangi tahrirdagi Konstitutsiya talablaridan kelib chiqib, mahalliy Kengashlar zimmasiga vazifa va funksiyalar faqatgina qonun hujjatlari bilan yuklatilishi, davlat organlari va tashkilotlari tomonidan mahalliy Kengashlar faoliyatiga aralashishga yoʻl qoʻyilmasligi, normativ-huquqiy hujjatlarda mahalliy davlat hokimiyati organlariga berilgan mahalliy Kengashlarning qonunda belgilangan vakolatlariga xos boʻlmagan vazifalar ijrosi boʻyicha mahalliy davlat ijroiya hokimiyati organlari masʼul hisoblanishi qatʼiy mustahkamlandi.

Farmon bilan shuningdek, Mahalliy davlat hokimiyati vakillik organlari faoliyatini 2030-yilga qadar rivojlantirish konsepsiyasini ishlab chiqish vazifasi ham belgilab qoʻyildi.

Aholi muammolari va mahalliy Kengashlar faoliyati

Mahalliy Kengashlar ishi bir qarashda sezilmayotgandek tuyulishi mumkin, lekin mamlakatimizning biror-bir hududi yoʻqki, u hatto chekka qishloqlardagi aholi boʻlsin, mahalliy kengash taʼsiri boʻlmagan boʻlsa.

Gap kam taʼminlangan, ijtimoiy himoyaga muhtoj aholi qatlamlari, turli ijtimoiy daftarlarga kirgan yurtdoshlarimiz haqida bormoqda. Adolat, ochiqlik, xalq ishtirokini taʼminlash maqsadida ijtimoiy roʻyxatlarga kiradigan har bir oila, ayol, yosh boʻladimi, barcha-barchasi oʻsha hududdagi mahalliy Kengash deputatlari tomonidan ochiq oʻrganilib, Kengashda muhokama qilinib, kimki haqiqatda muhtoj boʻladigan boʻlsa, aynan shularga yordam koʻrsatiladigan tizim yaratildi.

2019-yildan boshlab byudjet mablagʻlarini taqsimlashda fuqarolar ishtirokining tuman (shahar)lar byudjetlari qoʻshimcha manbalarining kamida 10 foizini jamoatchilik fikri asosida shakllantirilgan tadbirlarga yoʻnaltirishni nazarda tutadigan mexanizm joriy etildi. Mamlakatimizda keng ommalashib borayotgan mazkur "Ochiq byudjet" jarayonlarini ham mahalliy Kengash ishtirokisiz tasavvur qilib boʻlmaydi. Zero, aynan mahalliy Kengashlar tuman va shahar byudjetlari qoʻshimcha mablagʻlarining kamida 30 foiz qismini hamda Qoraqalpogʻiston Respublikasi respublika byudjeti, viloyatlarning viloyat byudjetlari va Toshkent shahrining shahar byudjetida shakllangan qoʻshimcha mablagʻlarning 30 foizini jamoatchilik fikri asosida shakllantirilgan tadbirlarni moliyalashtirishga yoʻnaltirishga tasdiqlab bermoqda.

Xalq deputatlari tuman (shahar) Kengashi, mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organlari, shuningdek, nodavlat notijorat tashkilotlarining masʼul xodimlaridan iborat Jamoatchilik fikri asosida tadbirlarni shakllantirish, baholash, tanlab olish hamda ijrosini monitoring qilish boʻyicha ishchi komissiya tarkibi tegishli xalq deputatlari tuman (shahar) Kengashlariga tasdiqlash uchun kiritilmoqda.

"Mahalla yettiligi" va Kengash hamkorligi

Bugungi kunga kelib, zamon talabi oʻzgardi, eskicha ishlashni hozirgi hayotning oʻzi qabul qilmayapti. Odamlar orasiga, mahallaga kirib bormagan idora, masʼul hayotdan ajralib qolyapti, desak mubolagʻa boʻlmaydi.

Shu maʼnoda, «mahalla yettiligi»ga koʻmaklashish, mahallalarda qabul qilinayotgan qarorlarning haqqoniyligi va asosliligini taʼminlash maqsadida xalq deputatlari mahalliy Kengashlari deputatlari va «mahalla yettiligi»ning oʻzaro hamkorligini yoʻlga qoʻyish maqsadida joriy yilning 4-aprel kuni Oliy Majlis Senati Kengashi tomonidan mahallalardagi muammolarni hal etishda xalq deputatlari mahalliy Kengashlari deputatlari va "Mahalla yettiligi"ning oʻzaro hamkorligini yoʻlga qoʻyish sxemasi, xalq deputatlari mahalliy Kengashlari deputatlari va "Mahalla yettiligi"ning oʻzaro hamkorlik yoʻnalishlari tasdiqlandi.

Bu hamkorlikni bir soʻz bilan tushuntirganda, maʼnosi shundaki, aholi muammolarini hal qilishning "mahalla — tuman mahalliy kengashi — viloyat mahalliy kengashi — Senat" uzluksiz tizimi yaratildi.

Mahalliy ijro hokimiyatining xalq vakillariga bogʻliqligi kuchaydi. Bundan yetti yil avval mahalliy ijro hokimiyati organlari hududda biror ijtimoiy-iqtisodiy tadbirni oʻtkazmoqchi boʻlsa, bundan har doim ham mahalliy Kengash xabardor boʻlmagan. Bugungi kunda mahalliy ijroiya organlarining ishi xalq vakillarisiz bitmaydi. Bu adolatli haqiqat boʻlib, biror-bir yirik tadbir oʻtkazilmoqchi boʻlsa, xalq vakillari uni moliyalashtirish manbalari boʻyicha oʻz qarorlarini qabul qilishi lozim boʻladi.

Sessiyalar tigʻizligi

2017-yilgacha mahalliy Kengash sessiyasi bir yilda 4-martagina oʻtkazilgan. Hozirgi kunga kelib, xalq vakillari ishtirokisiz hududda biror-bir muhim qaror qabul qilinmaydi. Buning isbotini biz mahalliy Kengashlarning majlislari avvalgidek bir yilda 4-marta emas, balki har oyda 1-2-martadan oʻtkazilishidan yaqqol bilib olishimiz mumkin. Har oyda boʻladigan sessiya kun tartibida kamida oʻnta masala boʻlishi fikrimizning yaqqol isbotidir.

Qarorlarning ochiqligi: avvallari mahalliy Kengashning qarorini hech qayerda koʻrmas edik. 2021-yil 1-iyuldan mahalliy davlat hokimiyati organlarining qarorlarini qabul qilish (chiqarish)ga ketadigan ortiqcha muddatlarni qisqartirish, ularni ishlab chiqishda inson omili va aralashuvini kamaytirish, shuningdek, qarorlar bilan aholini doimiy ravishda tanishtirib borish maqsadida Kengash qarorlari "E-qaror" elektron tizimi orqali amalga oshiriladigan boʻldi.

"E-qaror" elektron tizimini chetlab oʻtgan holda mahalliy davlat hokimiyati organlarining tegishli qarorlarini qabul qilish (chiqarish)ga yoʻl qoʻyilmasligi, bunday hujjatlar yuridik kuchga ega emasligi hamda u qabul qilingan paytdan eʼtiboran hech qanday huquqiy oqibatlarni keltirib chiqarmasligi belgilab qoʻyildi. Bu tom maʼnoda, inqilobiy, tarixiy qaror boʻldi. Ochiqlik, oshkoralik, shaffoflik, aholi uchun qulaylik tamoyillariga toʻla mos kelib, mahalliy davlat hokimiyati organlari faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini taʼminlashda sezilarli ish boʻldi.

Bundan tashqari, vakillik organlari faoliyatida ochiqlik va shaffoflikni taʼminlash, mahalliy Kengash deputatlari bilan fuqarolar oʻrtasida elektron muloqot maydonini yaratish maqsadida 2022-yil 20-sentyabrda Oliy Majlis Senati Kengashining «Xalq deputatlari Kengashlari faoliyatiga "Raqamli xalq deputatlari Kengashi" kompleks axborot tizimini tatbiq etish toʻgʻrisida»gi qarori qabul qilindi. Ushbu qaror ijrosini taʼminlash maqsadida Raqamli texnologiyalar vazirligi bilan hamkorlikda “kengash.gov.uz” platformasi ishlab chiqilib, barcha mahalliy vakillik organlari faoliyatiga joriy etildi. Bugungi kunda mahalliy Kengashlarga oid barcha axborotni ushbu platformadan olish imkoniyati yaratilgan.

Kengashlardagi shart-sharoit

2020-yilgacha mahalliy Kengashlarning na bir xonasi, na biror-bir doimiy ishlaydigan kadri boʻlmagan. Joylarda mahalliy ijro hokimiyati tashkiliy- kadrlar boʻlimining bitta mutaxassisi sessiya boʻlayotgan vaqtlarda koʻmaklashib turgan xolos. 2020-yil 14-sentyabrda qabul qilingan qonun bilan mahalliy Kengashlarda doimiy asosda faoliyat yurituvchi kotibiyatlar tashkil etildi. Hozirga kelib respublikamizdagi 221 ta mahalliy Kengashda 700 ga yaqin xodim faoliyat yuritmoqda.

Prezidentimizning joriy yil 2-fevraldagi "Mahalliy davlat hokimiyati organlari faoliyatining samaradorligini oshirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida"gi farmoni bilan mahalliy Kengashlar binolariga va ularni moddiy-texnik jihatdan jihozlashga doir minimal talablarni ishlab chiqish, 2024-yil 1-oktyabrga qadar xalq deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar Kengashlari, 2025-yil 1-dekabrga qadar xalq deputatlari tuman va shahar Kengashlari uchun belgilangan minimal talablarni inobatga olgan holda bino (ishchi xonalar) bilan taʼminlash va jihozlash boʻyicha «yoʻl xaritasi»ni ishlab chiqish va tasdiqlash uchun Vazirlar Mahkamasiga kiritish vazifasi qoʻyildi.

Mahalliy Kengashlarga koʻmaklashish maqsadida Oliy Majlis Senati devonida Hududiy vakillik organlari faoliyatini oʻrganish markazi tashkil etildi. Ushbu markazning vazifalari sifatida mahalliy Kengashlar faoliyatini zamonaviy talablarga muvofiq tashkil etishga huquqiy, uslubiy yordam berish, mahalliy Kengashlar faoliyatidagi muammolarni oʻrganish va ilmiy-uslubiy tavsiyalar ishlab chiqish, mahalliy Kengashlar deputatlarining malaka oshirishini taʼminlash, qabul qilinayotgan qonun hujjatlari boʻyicha xabardor qilib borish va ular uchun muntazam ravishda oʻquvlar tashkil etish, mahalliy Kengashlar faoliyatini raqamlashtirishga koʻmaklashish kabilar belgilandi.

Xulosa qilib aytganda, mahalliy Kengashlar bundan yetti yil avvalgilaridan mutlaqo farq qiladi. Bugungi mahalliy Kengash deputatlari oʻz okrugidagi muammolarni aniq biladi hamda uni hal qilish uchun «Mahalla yettiligi» bilan hamkorlikda zarur choralarni koʻrmoqda.

Albatta, yangi Oʻzbekistonni barpo etish, xalqni rozi qilish, ogʻirini yengil qilishda mahalliy Kengash deputatlari oldida ulkan vazifalar, oʻz yechimini kutib turgan masalalar turibdi. Buning uchun shiddat bilan oʻzgarayotgan hozirgi zamonda kuzatuvchi emas, balki fidoyi, vatanparvar, bilimli, masʼuliyatli xalq vakillari safi yanada kengayishi talab etiladi, agar har bir deputat oʻz hududidagi kamida bitta muammoni hal qilsa, mamlakat boʻylab kamida olti mingga yaqin muammo hal boʻladi.

Sakina SAIDGʻOZIYEVA,

Jamoat xavfsizligi universiteti mustaqil izlanuvchisi

Keyingi yillarda parlamentimiz hamda davlat hokimiyati vakillik organlari faoliyatida izchil yangilanishlar, jumladan, davlat boshqaruvida siyosiy partiyalar rolini yanada kuchaytirish, vakillik organlariga saylangan deputat va senatorlarning parlament hamda mahalliy vakillik organlari faoliyatidagi masʼuliyati va faolligini oshirish borasida tizimli huquqiy islohotlar kechmoqda.

Jumladan, 2023-yil 18-dekabr kuni qabul qilingan “Oʻzbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga saylov va referendum oʻtkazish tartibini yanada takomillashtirishga qaratilgan oʻzgartirish va qoʻshimchalar kiritish toʻgʻrisida”gi qonun bilan Saylov kodeksi va amaldagi yettita qonunga saylov va referendumni tashkil etish hamda oʻtkazish tartibini mamlakatimiz siyosiy hayotida amalga oshirilgan tizimli islohotlar natijalariga, siyosiy-huquqiy madaniyati yuksalib borayotgan xalqimiz talablariga, shuningdek, rivojlangan demokratik huquqiy davlatlarning ilgʻor amaliyotiga uygʻunlashtirishga qaratilgan oʻzgartirish va qoʻshimchalar kiritildi.

Saylov kodeksiga kiritilgan yangi normalarga muvofiq, Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatlari saylovini aralash saylov tizimi, yaʼni majoritar va proporsional saylov tizimi asosida oʻtkazish belgilandi. Zero, bugungi kunda dunyoning rivojlangan mamlakatlarida sinovdan muvaffaqiyatli oʻtgan, saylovchilarning xohish-istaklari, talablariga toʻla javob beradigan, saylovni aholi uchun eng maqbul shaklda tashkil etish va oʻtkazish tartiblari hamda saylov tizimlari mavjud. Ular, ayniqsa, aralash saylov tizimidan samarali foydalanib kelmoqda. Shu sababli Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatlari saylovini aralash saylov tizimi asosida oʻtkazish tartibi belgilangan.

Aralash saylov tizimi

Aralash saylov tizimi oʻzida ikkita — proporsional va majoritar saylov tizimini uygʻunlashtirgan. Unda vakillik organidagi deputatlik oʻrinlarining bir qismi deputatlikka nomzodlarning partiya roʻyxatiga muvofiq siyosiy partiyalarga berilgan ovozlarga mutanosib ravishda, ikkinchi qismi esa bevosita siyosiy partiya tomonidan bir mandatli saylov okruglaridan koʻrsatilgan deputatlikka nomzodlarga berilgan ovozlar natijasiga koʻra taqsimlanadi.

Mamlakatimizda Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatlarining joriy yil oktyabrda rejalashtirilgan saylovi ham aynan aralash saylov tizimi asosida oʻtkaziladi. Bunda Qonunchilik palatasining 75 deputati avvalgidek bevosita bir mandatli saylov okruglaridan, qolgan 75 deputat siyosiy partiyalarning saylovda olgan ovozlari soniga proporsional tarzda, partiya tomonidan taqdim etilgan deputatlikka nomzodlar roʻyxati boʻyicha saylanadi.

Majoritar saylov tizimi boʻyicha siyosiy partiya bir mandatli saylov okruglarining har biridan bittadan, jami 75 ta deputatlikka nomzodni koʻrsatish huquqiga ega. Proporsional saylov tizimida yagona saylov okrugi boʻyicha siyosiy partiya tomonidan taqdim etilgan deputatlikka nomzodlarning roʻyxatiga kamida 75, koʻpi bilan 100 nafar nomzod kiritilishi lozim.

Saylov kodeksi talablariga muvofiq, partiya roʻyxatiga kiritilgan nomzodlar ushbu siyosiy partiyaning aʼzolari yoki partiyasiz boʻlishi mumkin. Boshqa siyosiy partiyaning aʼzolari ushbu roʻyxatga kiritilishi mumkin emas. Ayni bir nomzod faqat bitta partiya roʻyxatiga kiritiladi. Bir mandatli saylov okruglari boʻyicha koʻrsatilgan nomzodlar ham partiya roʻyxatiga kiritilishi mumkin emas.

Deputatlikka nomzodlarni tanlash tartibi siyosiy partiyalar tomonidan mustaqil ravishda belgilanadi. Ayollarning soni bir mandatli saylov okruglari boʻyicha, shuningdek, partiya roʻyxati asosida siyosiy partiyadan koʻrsatilgan deputatlikka nomzodlar sonining kamida qirq foizini (avval bu miqdor oʻttiz foiz edi) tashkil etishi kerak. Bunda partiya roʻyxatidagi ketma-ketlikda kamida har besh nomzodning ikki nafari ayol kishi boʻlishi lozim. Oliy Majlis Qonunchilik palatasiga aralash saylov tizimi boʻyicha saylov oʻtkazilishi munosabati bilan har bir saylovchiga saylov kuni majoritar saylov tizimi boʻyicha bitta, proporsional saylov tizimi boʻyicha ham bitta, jami ikkita saylov byulleteni beriladi.

Bu yerda quyidagilarga alohida eʼtibor berish lozim:

— majoritar saylov tizimida: bir mandatli saylov okruglari boʻyicha oʻtkaziladigan saylovda saylov byulleteniga siyosiy partiyalar tomonidan koʻrsatilgan deputatlikka nomzodlarning ism-sharifi kiritilgan boʻladi;

— proporsional saylov tizimida: Qonunchilik palatasi deputatlarining yagona saylov okrugi boʻyicha oʻtkaziladigan saylovda saylov byulleteniga saylovda ishtirok etayotgan siyosiy partiyalarning nomi kiritiladi.

Saylov byulletenini toʻldirishda saylovchi mustaqil ravishda qaror qabul qiladi, oʻz xohish-irodasini erkin ifoda etadi, shu tariqa oʻzi maʼqul deb topgan deputatlikka nomzodni yoki siyosiy partiyani yoqlab ovoz beradi.

Majoritar saylov tizimi

Majoritar saylov tizimi davlat hokimiyati va mahalliy hokimiyat vakillik organlarini (parlament, xalq deputatlari mahalliy kengashlari, mahalliy oʻzini oʻzi boshqarish organlari va boshqalar), shuningdek, davlat rahbarini saylash uchun oʻtkaziladigan saylov tizimi boʻlib, unda, asosan, bir mandatli saylov okrugi boʻyicha ovoz berishda ishtirok etgan saylovchilarning boshqa nomzodlarga nisbatan koʻproq ovozini olgan nomzod saylangan hisoblanadi. Kam ovoz olgan nomzodlar uchun berilgan saylovchilar ovozi inobatga olinmaydi.

Masalan, Hindiston, Buyuk Britaniya, AQSH va Meksika kabi davlatlarda majoritar saylov tizimi mavjud. Hozirgi zamon konstitutsiyaviy huquqida majoritar saylov tizimining uchta turdagi koʻrinishi — mutlaq, malakali hamda nisbiy koʻpchilik ovozga asoslangan koʻrinishlari mavjud. Mutlaq koʻpchilik ovoziga asoslangan majoritar saylov tizimida bir mandatli saylov okruglari boʻyicha koʻrsatilgan nomzodlar uchun ovoz berishda ishtirok etgan saylovchilar yarmidan koʻpining (50 foiz + 1 va undan ortiq) ovozini olgan nomzod saylangan hisoblanadi. Bunday saylov tizimi Rossiya, Ukraina, Finlyandiya, Polsha, Chexiya, Litva kabi davlatlarning parlament deputatlari saylovlarida amal qiladi.

Koʻppartiyaviylik sharoitida oʻtkaziladigan saylovlarning birinchi turidayoq ovoz berishda ishtirok etgan saylovchilar yarmidan koʻpining ovozini toʻplash oʻta murakkab. Agar bir mandatli saylov okrugidan uch yoki undan ortiq nomzod saylovda ishtirok etayotgan boʻlsa-yu, birinchi tur saylovida hech bir nomzod mutlaq koʻpchilik ovozni toʻplay olmasa, unda saylov okrugi boʻyicha saylovchilarning eng koʻp ovozlarini toʻplagan ikki nomzod oʻrtasida takroriy ovoz berish oʻtkaziladi.

Mustaqillik yillarida mamlakatimizda oʻtkazilgan saylovlar amaliyotidan maʼlumki, besh nafar nomzod ishtirok etgan bir mandatli saylov okruglarida birinchi turdayoq ovoz berishda ishtirok etgan saylovchilarning koʻpchiligi ovozini olishda muayyan qiyinchiliklar kuzatilgan. Shuning uchun saylovlarda ikkinchi turlar oʻtkazib kelingan. Masalan, 2019-yilda Oliy Majlis Qonunchilik palatasining bir yuz ellikta bir mandatli saylov okrugidan 25 tasida ikkinchi tur saylovi, yaʼni takroriy ovoz berish boʻlib oʻtgan. Bu, albatta, vakillik organlarini toʻliq shakllantirishda qoʻshimcha vaqt talab qiladi. Takroriy ovoz berishni tashkil etish va oʻtkazish uchun qoʻshimcha resurs va mablagʻ sarflanadi.

Malakali koʻpchilik ovozga asoslangan majoritar saylov tizimida bir mandatli saylov okruglari boʻyicha koʻrsatilgan nomzodlar uchun ovoz berishda ishtirok etgan saylovchilarning qonunchilikda belgilangan talabga muvofiq 2/3 yoki 3/4 qismi ovozini olgan nomzod saylangan hisoblanadi. Koʻrinib turibdiki, bu usul mutlaq koʻpchilik ovoziga asoslangan majoritar saylov tizimidan ham murakkabroq.

Amaliyotda asosan, bu usuldan koʻproq Konstitutsiya, konstitutsiyaviy qonunlarni qabul qilish yoki Konstitutsiyaga oid boshqa masalalarni hal etishda, ayrim hollarda davlat va hukumat rahbarini saylashda foydalaniladi. Masalan, Konstitutsiyamizda “Oʻzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga oʻzgartirish va qoʻshimchalar tegishincha Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputatlari va Senati aʼzolari umumiy sonining kamida uchdan ikki qismidan iborat koʻpchiligi tomonidan qabul qilingan konstitutsiyaviy qonun yoki Oʻzbekiston Respublikasining referendumi bilan kiritiladi”, deb aniq belgilab qoʻyilgan.

Xorijiy davlatlar amaliyotiga eʼtibor qaratsak, Italiya Konstitutsiyasida parlament tomonidan mamlakat Prezidentini saylashda deputatlarning kamida 2/3 qismining ovozini yigʻish talab etilishi belgilanganini koʻrishimiz mumkin. Nisbiy koʻpchilik ovoziga asoslangan majoritar saylov tizimida bir mandatli saylov okruglari boʻyicha koʻrsatilgan nomzodlar uchun ovoz berishda ishtirok etgan saylovchilarning boshqa nomzodlarga nisbatan koʻproq ovozini olgan nomzod saylangan hisoblanadi. Ushbu saylov tizimi Buyuk Britaniya, Yaponiya, AQSH kabi davlatlarda parlament deputatlari saylovida amal qiladi.

Hozirgi demokratik davlatlarda koʻppartiyaviylik sharoitida oʻtkaziladigan saylovda aynan nisbiy koʻpchilik ovoziga asoslangan majoritar saylov tizimidan foydalanish qulay, sodda va eng maqbuli sanaladi. Chunki bir mandatli saylov okrugidan qancha nomzod koʻrsatilgan boʻlishidan qatʼi nazar, boshqa nomzodlarga nisbatan koʻproq ovoz toʻplagan nomzod saylangan hisoblanadi. Bunda takroriy ovoz berish yoki saylovning ikkinchi turini oʻtkazishga ehtiyoj qolmaydi. Natijada ortiqcha vaqt, resurs va mablagʻ sarf-xarajatining oldi olinadi. Vakillik organlari toʻliq tarkibda, nisbatan ertaroq shakllanishi va faoliyatini yoʻlga qoʻyishi mumkin boʻladi.

Ushbu afzalliklarni inobatga olgan holda Saylov kodeksiga “saylovda bir mandatli saylov okruglari boʻyicha ovoz berishda ishtirok etgan saylovchilarning boshqa nomzodlarga nisbatan koʻproq ovozini olgan nomzod saylangan deb hisoblanadi”, degan oʻzgartirish kiritildi. Endi mamlakatimiz vakillik organlarini shakllantirish, xususan, bir mandatli saylov okruglari boʻyicha deputatlarni saylashda nisbiy koʻpchilik ovoziga asoslangan majoritar saylov tizimi amal qiladi. Avval parlament saylovlarida ham, xalq deputatlari kengashlari saylovlarida ham mutlaq koʻpchilik ovoziga asoslangan majoritar saylov tizimi amal qilib kelgan.

Proporsional saylov tizimi

Proporsional saylov tizimi xalqaro amaliyotda mavjud saylov tizimlaridan biri boʻlib, majoritar saylov tizimidan bir asr keyin vujudga kelgan. Saylov proporsional tizim asosida oʻtkazilganda, deputatlik mandatlari, yaʼni vakillik organida mavjud deputatlik oʻrinlari siyosiy partiyalar tomonidan shakllantirilgan deputatlikka nomzodlar roʻyxatlari uchun siyosiy partiyalarga berilgan ovozlarga mutanosib ravishda taqsimlanadi. Majoritar saylov tizimidan farqli oʻlaroq, saylovchi bevosita deputatlikka nomzod shaxsga emas, balki saylovda ishtirok etayotgan, deputatlikka nomzodlar roʻyxatini taqdim etgan siyosiy partiyaga ovoz beradi.

Hozirgi kunda proporsional saylov tizimi ancha keng tarqalgan, Ispaniya, Latviya, Xorvatiya, Shvetsiya, Daniya kabi mamlakatlarda saylov koʻpincha proporsional saylov tizimi asosida oʻtkaziladi. Proporsional saylov tizimida saylov natijalarini aniqlashda qonunchilikda vakillik organida mavjud deputatlik mandatlariga daʼvogarlik qilish uchun siyosiy partiyalar qoʻlga kiritishi zarur boʻlgan ovozlarning asosan toʻrt yoki besh foizlik eng kam miqdori (oʻtish plankasi, baryeri) belgilanadi. Masalan, Oʻzbekiston Saylov kodeksiga, Qonunchilik palatasiga saylovda yagona saylov okrugi boʻyicha ovoz berishda ishtirok etgan saylovchilarning kamida yetti foiz ovozini olgan siyosiy partiyalar belgilangan tartibda mandatga ega boʻladi. Saylovda ishtirok etayotgan siyosiy partiya qonunchilikda belgilangan eng kam miqdordagi yoki undan koʻproq saylovchilarning ovozini toʻplay olsagina, unga deputatlik mandatlari taqsimlanadi. Buning uchun, avvalo, saylovchilar bergan ovozlar vakillik organida mavjud deputatlik oʻrinlari soniga boʻlinadi. Natijada bitta mandat (deputatlik oʻrni) uchun toʻplanishi lozim boʻlgan ovozlar miqdori maʼlum boʻladi va u saylov koeffitsiyenti hisoblanadi. Soʻng saylovchilarning har bir siyosiy partiyani yoqlab bergan ovozlari alohida-alohida hisoblab chiqiladi. Har bir siyosiy partiya olgan ovozlar soni saylov koeffitsiyentiga boʻlinadi, natijada mazkur partiya ega boʻlgan deputatlik oʻrinlarining umumiy soni aniq boʻladi.

Odatda proporsional saylov tizimining ikki xil koʻrinishi mavjud. Birinchisi, umumdavlat darajasidagi proporsional saylov tizimida mamlakat hududi saylov okruglariga boʻlinmaydi. Siyosiy partiyalar tomonidan koʻrsatilayotgan deputatlikka nomzodlarning partiyaviy roʻyxati butun mamlakat hududi boʻyicha shakllantirilgan holda taqdim etiladi. Saylovchilar ushbu partiyaviy roʻyxatni inobatga olgan holda siyosiy partiyalarni yoqlab ovoz beradi (parlamentdagi deputatlik mandatlari partiyalarning olgan umumiy ovozlariga mutanosib ravishda yagona saylov okrugi boʻyicha taqsimlanadi).

Ikkinchisi, koʻp mandatli okruglarga asoslangan proporsional saylov tizimida mamlakat hududi yirik maʼmuriy-hududiy birliklarni inobatga olgan holda saylov okruglariga boʻlinadi. Siyosiy partiyalar tomonidan saylov okruglari kesimida deputatlikka nomzodlarning partiya viy roʻyxatlari taqdim etiladi. Bunda saylovchilar deputatlikka nomzodlarning partiyaviy roʻyxatlarini inobatga olgan holda saylov okruglari kesimida siyosiy partiyalarni yoqlab ovoz beradi (parlamentdagi deputatlik mandatlari partiya larning har bir saylov okrugida olgan ovozlariga mutanosib ravishda, saylov okruglari kesimida taqsimlanadi).

Xullas, proporsional saylov tizimida saylovchilar siyosiy partiyalarga ovoz beradi. Qaysi siyosiy partiya qancha ovoz olganiga qarab deputatlik oʻrinlariga ega boʻladi.

Saylov kodeksiga muvofiq, Qonunchilik palatasidagi bir yuz ellikta deputatlik oʻrnidan yetmish beshtasi proporsional saylov tizimi boʻyicha siyosiy partiyalarga berilgan ovozlarga mutanosib holda taqsimlanadi. Masalan, saylovda ishtirok etgan saylovchilarning 40 foizi qaysidir siyosiy partiyani yoqlab ovoz bergan boʻlsa, demak, mazkur siyosiy partiya Qonunchilik palatasida mavjud 75 ta deputatlik oʻrnining 40 foizi, yaʼni taxminan 30 ta deputatlik oʻrnini qoʻlga kiritgan hisoblanadi.

Proporsional saylov tizimining afzalliklaridan biri oraliq saylov, yaʼni muddatidan oldin boʻshab qolgan deputatlik oʻrni uchun saylov oʻtkazilmasligida namoyon boʻladi. Chunki saylovchilar saylov kampaniyasi davrida proporsional saylov tizimi boʻyicha siyosiy partiyalar tomonidan taqdim etilgan deputatlikka nomzodlarning partiya roʻyxatini inobatga olgan holda siyosiy partiyalarni yoqlab ovoz berib boʻlgan. Har bir partiya roʻyxatida 75 nafardan 100 nafargacha deputatlikka nomzod mavjud. Saylov yakuniy natijalariga koʻra, biror siyosiy partiya ellik foiz saylovchilar ovozini olgan taqdirda ham u tomonidan taqdim etilgan roʻyxatdagi deputatlikka nomzodlarning koʻpi bilan 38 nafari deputat etib saylanadi, partiya roʻyxatida qolgan 37 nafardan 62 nafargacha nomzod zaxirada turadi. Proporsional saylov tizimi boʻyicha qaysi partiyadan saylangan deputatning vakolati muddatidan ilgari tugatilsa, uning oʻrni ushbu partiyaning partiya roʻyxatida zaxirada boʻlgan deputatlikka nomzodlarning navbatdagisi hisobiga toʻldiriladi.

Xulosa qilib aytganda, aralash saylov tizimi jamiyatda saylovchilarning huquqiy ongini yuksaltirish, ijtimoiy- siyosiy faolligini yanada oshirishga xizmat qiladi. Zero, saylovchi nafaqat nomzodlarning shaxsi, balki dasturlari, gʻoyalari, mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish, xalq turmushini yanada farovonlashtirish boʻyicha ilgari surayotgan takliflari bilan ham yaqindan tanishadi, oʻrganadi, ularni real hayotda nechogʻliq tatbiq etish imkoniyatlari mavjudligini baholaydi. Shundan soʻng muayyan qarorga keladi hamda oʻzi lozim topgan nomzodni va siyosiy partiyani qoʻllab-quvvatlaydi.

Aralash saylov tizimida siyosiy partiya larning masʼuliyati yanada ortadi. Qaysi siyosiy partiya oʻz dasturi orqali maqsadlari, jozibador gʻoyalarini ifoda etib, ularni roʻyobga chiqarish uchun real imkoniyatlarga ega ekaniga xalqni ishontira olsa, buning uchun munosib harakat qilsa, aholi tomonidan kengroq qoʻllab-quvvatlanishga, saylovchilarning koʻproq ovozini olishga erishadi.

Xudoyor MAMATOV,

Markaziy saylov komissiyasi kotibi,

yuridik fanlar doktori, professor