Учқудуқ халқининг кўпгина миллатлар ҳавас қилса арзийдиган гўзал урф-одатлари бисёр. Ана шундай азалий анъаналаримизнинг баъзилари ҳақида маълумотлар бериб ўтамиз!

     КЕНЖА ЎҒИЛ – ШАНЫРАҚ ЭГАСИ

Одатда қозоқ халқининг кундалик турмуш тарзи дашт ҳаёти қонунларига асосланади бунда ўзига хос таълимот ва тарбия мавжуд. “Қора шанырақ” – бу кўп йиллар ҳатто асрлар давомида авлоддан авлодга мерос бўлиб ўтганўчоғидан тутун чиқиб турганмаъносини ҳам англатади.

   Ўтовга кирганингиздан сўнг яна  бир эътибор берадиган жиҳатни айтиб ўтмасам бўлмас. Унинг “шанырағи” яъни томи қисми муқаддас ҳисобланиб, ҳаётнинг давомийлигини ифодалайди. Қадимдан сақланиб келинаётган урф-одатларга кўра, кичик ўғил ота-онаси билан бирга яшайди. У отасининг мол-мулкигагина эмас балки ўтовининг ҳам меросхўри ҳисобланади.

Ҳа, кенжа ўғилни “шанырақ эгаси”,  деб аталиши шундан. Ҳар бир оила  кенжаларига  жуда ёшлигидан: “Сен бу қора шанырақнинг эгасисан, шунга муносиб бўл!”, тарзида тарбия берилади. Ўзига катта масъулият юклатилганлигини ҳис қилиб ўсган бола яқин қариндошлик ришталарини давом эттиришга ҳарақат қилади.

“Шанырақ эгаси” нафақат битта уй учун балки бутун сулола учун ҳам жавобгардир. Бобоси ва отаси ўтирган катта уйда тез-тез йиғиладиган ака-опаларидан ташқари қариндошлари бутун оғайнилар, авлоднинг нуфузли одамлари вақти-вақти билан жам бўлишади. Улар бу уйга униб-ўсган одамларнинг  қариндош-уруғчилик, меҳр-оқибат, таълим-тарбия сингари сўзлари сингдирилган муқаддас “шанырақ”нинг таъмини яна бир марта ҳис қилиш учун келишади. Эътирофлиси, ана шундай йиғинларда кичкина болаларнинг иштироки келажакда яқин қариндошлик муносабатларини сақланишида давом эттирилишида муҳим аҳамият  касб этади.

Беш ёшли неварам шаҳар марказида ўтовни кўриб қолгудек бўлса: “Аже (бувижон) қаранг, тўй бўлаяпти! Тўйга борайлик”, дея хархаша қилади. У мурғақ қалби билан ўтов фақат тўй бўлсагина тикилади, деб тушунади.

Азиз дилбандим, кўзимнинг оқу-қораси! Илоҳим, мурғақ ва пок қалбингнинг тўрида ўтов тўй жарчиси бўлиб гавдаланаверсин. Халқимнинг ўтови тўйларга фақат яхши кунларга хизмат қилсин!

Райҳон ҚОДИРОВА, журналист

    Мамлакатимизда Ёшларга оид давлат сиёсатини қўллаб-қувватлаш борасида амалга оширилаётган ишлар ҳамда 2024 йилдаги устувор вазифалар ижросини таъминлаш мақсадида Учқудуқ туман ҳокимлиги мажлислар залида ҳисобот учрашув бўлиб ўтди. Унда ёшлар бандлигини таъминлаш ва бўш вақтини мазмунли ташкил этиш, жиноятчиликни олдини олиш борасида амалга оширилиши лозим бўлган вазифалар юзасидан маҳаллларда фаолият олиб бораётган етакчилар ва ҳоким ёрдамчиларига кўрсатма ва тавсиялар бериб ўтилди.

     Шунингдек, учрашувда туманда Пробация ҳисобида турган ёшлар хам иштирок этишди. Ва сектор раҳбарлари томонидан уларнинг муаммолари ўрганилиб ҳисобда турувчи икки нафар ёш иш билан бандлиги таъминланди.

Oʻzbekiston Respublikasining “Aholini roʻyxatga olish toʻgʻrisida”gi OʻRQ-611 son Qonuni Qonunchilik palatasi tomonidan 2019 –yil 21-noyabrda qabul qilingan. Senat tomonidan 2020-yil 28-fevralda maʼqullangan. Mazkur Qonunning maqsadi aholini roʻyxatga olish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat.

Aholini roʻyxatga olish toʻgʻrisidagi qonunchilik ushbu Qonun va boshqa qonunchilik hujjatlaridan iboratdir.

Agar Oʻzbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida aholini roʻyxatga olish toʻgʻrisidagi Oʻzbekiston Respublikasi qonunchiligida nazarda tutilganidan boshqacha qoidalar belgilangan boʻlsa, xalqaro shartnoma qoidalari qoʻllaniladi.

Axolini roʻyxatga olish toʻgʻrisidagi qonunda quyidagi asosiy tushunchalar qoʻllaniladi:

Aholini roʻyxatga olish — Oʻzbekiston Respublikasining butun hududida yoki uning muayyan hududlarida oʻtkaziladigan, belgilangan sanada aholining demografik va ijtimoiy-iqtisodiy tavsiflarini belgilovchi shaxsga doir maʼlumotlarni yigʻish hamda ularga ishlov berish davriy jarayoni;

Aholini roʻyxatga olish sanasi — aholi toʻgʻrisidagi maʼlumotlarni yigʻish va hisobga olish amalga oshiriladigan aniq payt (yil, oy, kun va soat);

Respondentlar — aholini roʻyxatga olish sanasida Oʻzbekiston Respublikasi hududida boʻlgan Oʻzbekiston Respublikasi fuqarolari, chet el fuqarolari va fuqaroligi boʻlmagan shaxslar, Oʻzbekiston Respublikasida doimiy yashovchi, lekin aholini roʻyxatga olish sanasida uning hududidan tashqarida boʻlgan Oʻzbekiston Respublikasi fuqarolari;

Roʻyxatga olish varagʻi — koʻrsatilgan savollar boʻyicha shaxsga doir maʼlumotlarni yozib olish uchun belgilangan shakldagi blanka;

Roʻyxatga olish hujjatlari — aholini roʻyxatga olishga tayyorgarlik koʻrish va uni oʻtkazish jarayoniga taalluqli hujjatlar majmui;

Roʻyxatga oluvchi xodimlar — Oʻzbekiston Respublikasining aholini roʻyxatga olishga tayyorgarlik koʻrishga va uni oʻtkazishga jalb etilgan, maxsus oʻquvdan oʻtgan voyaga yetgan fuqarolari;

Uy xoʻjaligi — bitta turar joyda yoki uning bir qismida birgalikda yashaydigan, oʻzini yashash uchun barcha zarur narsalar bilan taʼminlaydigan, umumiy xoʻjalik yuritadigan, pul mablagʻlarini toʻliq yoki qisman birlashtiradigan va sarflaydigan shaxslar yigʻindisi. Bu shaxslar qarindoshlik munosabatlarida boʻlishi yoki boʻlmasligi mumkin. Uy xoʻjaligi bitta shaxsdan iborat boʻlishi mumkin.

Aholini roʻyxatga olishning asosiy maqsadi Oʻzbekiston Respublikasida aholi tarkibining holati va rivojlanish dinamikasi haqida mamlakatni sotsial-iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy rivojlantirish sohasidagi davlat siyosatining ustuvor yoʻnalishlarini belgilash va amalga oshirish uchun zarur boʻlgan ishonchli va xolis axborotni olishdan iboratdir.

Aholini roʻyxatga olishning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: aholining sogʻligʻini mustahkamlash, xotin-qizlar va bolalar yashash shart-sharoitlarini yaxshilash, oilalarga yordam koʻrsatish boʻyicha choralarni ishlab chiqish maqsadida aholi tarkibidagi, mamlakatning demografik vaziyatdagi oʻzgarishlarni baholashga doir maʼlumotlar bazasini kengaytirish; shaharlarni va boshqa aholi punktlarini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning, mehnat resurslarini joylashtirish hamda ulardan foydalanishning uzoq, oʻrta va qisqa muddatli prognozlari hamda dasturlarini tayyorlash; aholini roʻyxatga olishlar oraligʻidagi davrda aholi soni va tarkibining joriy hisobini, hisob-kitoblarini hamda prognozlarini amalga oshirish; ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish masalalari boʻyicha ilmiy tadqiqotlarni oʻtkazish.

Aholini roʻyxatga olishning asosiy prinsiplari quyidagilardan iborat: davriylik; umumiylik va bir paytdalik; roʻyxatga olishning yakka tartibdaligi; shaxsga doir maʼlumotlarning maxfiyligi; aholini roʻyxatga olishni boshqarishning markazlashtirilganligi.

Davriylik prinsipi - Aholini roʻyxatga olish oʻn yilda kamida bir marta oʻtkaziladi. Aholini roʻyxatga olishni oʻtkazish toʻgʻrisidagi qaror sanasi va muddati koʻrsatilgan holda Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan qabul qilinadi. Aholini roʻyxatga olishni oʻtkazish toʻgʻrisidagi taklif Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan, qoida tariqasida, roʻyxatga olishni oʻtkazish moʻljallangan sanadan kamida uch yil oldin kiritiladi.

Umumiylik va bir paytdalik prinsipi-Aholini roʻyxatga olishning yagona belgilangan sanasida shaxsga doir maʼlumotlarni barcha respondentlardan yigʻish Oʻzbekiston Respublikasining butun hududida yoki uning muayyan hududlarida bir paytning oʻzida amalga oshiriladi.

Roʻyxatga olishning yakka tartibdaligi prinsipi  Shaxsga doir maʼlumotlar yigʻilayotganda roʻyxatga olish varagʻi har bir respondent uchun yakka tartibda toʻldiriladi.

Shaxsga doir maʼlumotlarning maxfiyligi prinsipi Aholini roʻyxatga olishning shaxsga doir maʼlumotlari maxfiy boʻlib, respondentning roziligisiz oshkor etilmaydi va tarqatilmaydi.

Aholini roʻyxatga olishni boshqarishning markazlashtirilganligi prinsipi  Oʻzbekiston Respublikasi boʻyicha aholini roʻyxatga olishga tayyorgarlik koʻrish va uni oʻtkazish aholini roʻyxatga olishni yagona boshqaruv tizimini yaratish asosida markazlashtirilgan holda amalga oshiriladi.

           Gijja insonning eng ashaddiy dushmani hisoblanadi. Ularning 200dan ortiq turlari mavjud.

Gijjalarning aksariyat turlari odamning oshqozon-ichak yo‘lida  parazitlik qiladi. Oshqozon-ichak yo‘lida parazitlik qiluvchi gijjalarning uzunligi turiga qarab 6 mm dan 4-6 metr, hatto undan ham uzun bo‘lishi mumkin.  Gijjalarning ba ‘zi  turlari esa,  odamning  jigari, o‘t qopi, o‘pka, miya yoki  mushak to‘qimalarida parazitlik qilib yashaydi, ular yillar davomida kattalashib, a’zo va to‘qimalarning faoliyatini buzilishiga olib keladi. Gijjalar organizm uchun zarur bo‘lgan vitamin, oqsil, kalsiy, uglevod hamda yod kabi boshqa kerakli elementlarni o‘zlashtiradi. SHuning uchun gijja kasalligiga chalingan odam quvvatsiz, rangsiz bo‘lib qoladi. Organizmni o‘sishi va rivojlanishi uchun zarur oziq modalar, elementlarning etishmasligi oqibatida bolalar jismoniy o‘sishdan orqada qoladilar. Aqliy rivojlanishi susayadi. Intellektual o‘zlashtirish, eslab qolish qiyinlashadi. Organizmning kasalliklarga qarshi kurashuvchanligi (immuniteti) pasayib, har xil turdagi yuqumli kasalliklarga chalinish moyilligi ortadi. Suyaklar mo‘rtlashib, umurtqa pog‘onasi qiyshayishi, shuningdek, terida oq dog‘lar paydo bo‘lishi kabi holatlarga olib kelishi mumkin.

Gijjalar  tirik organizmlardir. Hayoti  davomida ajratadigan chiqindilari va  ularning o‘limi  natijasida hosil bo‘ladigan  qoldiq mahsulotlar qonga so‘rilib, bir tomondan odam organizmini zaharlasa, ikkinchi tomondan allergik ta’sir ko‘rsatadi.

Gijjalar turiga qarab inson organizmida bir necha haftadan 40 yilgacha, ba’zida esa undan ham uzoq yashashi mumkin.

 Agar bola;

-    ovqatlanishidan qatiy nazar, ozib ketsa;

• ranglari oqarib, nimjon bo‘lib qolsa; -
• asabiylashadigan bo‘lib qolsa, injiqlansa;

-   uxlaganda  tishlarini g‘ijirlatsa va og‘zidan ko‘p so‘lak oqsa;

               -   qorni og‘risa, ko‘ngli aynisa zudlik bilan  vrachga murojaat etish zarur.

Kasallikdan sog‘ayish uchun, albatta kaysi gijja kasalligini yuqtirganligini aniqlash hamda  davolanishni to‘g‘ri tashkil etish  juda  muhimdir. Bir kishida bir vaqtning o‘zida bir necha gijja kasalligi bo‘lishi mumkin.

Gijja kasalligi sog‘lom odamga, gijja kasalligiga chalingan bemorlardan yuqadi. Bemorlar najasi bilan gijjalarni tashqi muhitga ajratadi.  Gijjalarning aksariyat qismi oshqozon-ichak yo‘li orqali, «iflos qo‘l» bilan ovqatlanganda, qaynatilmagan suvni ichganda, meva va sabzavotlarni yuvmay iste’mol qilish oqibatida yuqadi. Kasallikni yuqtirishda pashshalar ham katta rol o‘ynaydi.Ba’zi gijja kasalliklari  esa, kasallikka chalingan chorva mollarining  go‘sht yoki  jigarini iste’mol qilish oqibatida  o‘tishi mumkin. It yoki mushuk kabi uy hayvonlari kasallikni tarqatuvchi manba bo‘lib hisoblanadi.  

 Odamlarda, ayniqsa maktab yoshigacha bo‘lgan bolalar  o‘rtasida eng ko‘p uchraydigan  gijja kasalliklaridan  biri - enterobioz  kasalligidir. Kasallikni uzunligi 1sm bo‘lgan mayda oq gijjalar ostritsalar qo‘zg‘atadi. Bu gijja ingichka ichakning yo‘g‘on ichak bilan birikkan joyida yashaydi, Kechasi, bola uxlaganda gijjalar orqa chiqaruv teshigidan chiqib, oraliq soha, qiz bolaning jinsiy a’zosiga tuxum  qo‘yadi. Har bir urg‘ochi ostritsa 12000 dan -17000 gacha tuxum qo‘yishi mumkin. Tuxum qo‘yilgan sohalar qattiq qichib, bolani juda bezovta qiladi. Bola orqa chiqaruv yo‘li va uning atrofini qo‘llari bilan qashishi natijasida  tirnoqlari tagiga ko‘p miqdorda ostritsa tuxumlari yig‘iladi. Bola qo‘lini og‘ziga solganda, barmoqlarini so‘rganda, tirnoqlarini tishlaganda kasallikni o‘zlariga takroriy ravishda yuqtiradilar.

Ko‘pchilik  hollarda yuqish jarayoni uzluksiz bo‘lgani uchun kasallik surunkali kechadi. SHu bilan birga bola kasallikni o‘z oila a’zolariga, o‘rtoqlariga yuqtiradi. Qo‘yilgan tuxumlardan 4-6 soatdan keyin lichinkalar chiqadi. Lichinkalar ichakda etuk ostritsalarga aylanadi. Agar bola enterobioz kasaliga chalingan bo‘lsa,  ularni ichki kiyimlari, choyshablarini qaynating, so‘ngra yuvib, dazmollang. Ertalab va yotishdan oldin orqa chiqaruv sohasini  iliq suvda sovunlab yuving, shundan keyin ichki kiyim va choyshablarni almashtiring.

        Gijja kasalligiga chalinmaslik uchun:

    - Hojatdan so‘ng, yumushlardan  keyin va ovqatlanishdan oldin qo‘llarni sovunlab yuving.

- Meva va sabzavotlarni yaxshilab yuvib iste’mol qiling.

         - Faqat qaynatilgan suvni iste’mol qilishga odatlaning.

         - Bolalarni bir-birilarning ichki kiyimlaridan foydalanmaslikka o‘rgating. Ularda qo‘lni, o‘yinchoqlarni va boshqa predmetlarni og‘izga solish, tirnoqlarni tishlash kabi yaramas odatlarni shakllanishiga yo‘l qo‘ymang.

 - doimo olib yuring.

 - Bolalar tuvagi, eshik ushlagichlari, qo‘l yuvish jo‘mraklarini  va umuman qo‘llar bilan tez-tez ushlanadigan  joylarni kuniga 5-6 marta  yuvib turing.  

 - Go‘sht, jigar va boshqa ichki a’zolarni  xarid qilayotganingizda ularning sifatiga ahamiyat bering.

 - Taomlarni etarli darajadagi issiqlik ishlovidan o‘tishiga ahamiyat bering.

 - Xom qiymani va boshqa go‘shtli mahsulotlarni xomligida tatib ko‘rmang.

 - Pashshalarning ko‘payishiga yo‘l qo‘ymang.

 - Iste’molga tayyor oziq-ovqat mahsulotlarini ustini ochiq qoldirmang. Pashshalarni qo‘nishini oldini olish uchun, ustini doka bilan yopib qo‘ying. Birgina pashsha tanasi va qanotida minglab gijja va uning tuxumlari hamda  boshqa kasallik qo‘zg‘atuvchi mikroblarni tashiydi.

       Diareya xalq orasida ichog‘rig‘i, ich ketishi nomlari bilan ataladigan xastalik bo‘lib, ichak yo‘llarining funksional buzilishi hisoblanib, ichaklarni tez-tez bo‘shatish va ichning suyuq holatda kelishi bilan kechadi. Diareya bilan kattalar ham, bolalar ham kasallanishi mumkin.

                                              Kelib chiqish sabablari

        Diareya ichaklarda suyuqlik va elektrolitlarning so'rilishi bilan bog`liq buzilishlar tufayli rivojlanishi mumkin. Mazkur kasallik quyidagi sabablarga ko'ra yuzaga keladi:

        Sekretor shakli: surgi vositalardan tez-tez yoki ko`p miqdorda foydalanilganda kelib chiqadi. Shuningdek, turli xil zaharlar yoki vabo vibrionlari (bakteriyalari) ham diareyaning ushbu turini keltirib chiqarishi mumkin. Bunday diareya och rangli suyuq axlat bilan xarakterlanadi, u hidsiz bo`ladi va tarkibida qon, yiring bo`lmaydi.

         Ekssudativ shakli: ichak infeksiyalari, masalan, dizenteriya va salmonellyoz, gijjalar, Kron kasalligi, oshqozon yarasi koliti, oshqozon-ichak tizimi kasalliklari sabab bo'ladi. Axlat miqdori ko`p bo`lmaydi, rangi och sariq yoki yashil bo'lib, tarkibida qon va yiring ham mavjud bo`ladi.

         Osmolyar shakli: oshqozon osti bezining fermentativ funksiyasi buzilganda, shuningdek, organizmga rotavirus infeksiyasi tushganda yuzaga kelishi mumkin. Kasallikning bu shakli bolalar orasida eng keng tarqalgan.

Ichak faoliyatini buzadigan stressdan kelib chiqqan diareya shakli ham mavjud.

                                                 Diareya belgilari

       Suyuq axlat – diareyaning eng asosiy belgisidir. Shuningdek, kasallikka quyidagi belgilar ham xos:

       - qorin og'rig'i, sanchiqlar;

       -meteorizm;

       -ko'ngil aynishi, qusish;

       -varaja;

       -defekatsiya bo'lgan soxta intilish.

                                                        Profilaktika

       Diareyaning oldini olish uchun quyidagi, aytarli qiyin bo‘lmagan tavsiyalarga amal qilish talab etiladi:

       -shaxsiy gigiyena qoidalariga riouya qilish, xususan, ovqatdan oldin qo‘llarni sovunlab tozalab yuvish;

        -qaynatilmagan suvni ichmaslik;

        -eski va muddati o‘tgan oziq-ovqat mahsulotlarini iste’mol qilmaslik;

        -sabzavot va mevalarni iste’mol qilish va ovqatga ishlatishdan oldin tozalab yuvish.

 Uchquduq tuman SEO va JS bo ‘limi