Reja:

1. Bobur- dilbar shaxsh.
2. Asosiy qism:
3. Bobur ijodida Vatan sog ‘inchi.
4. “Boburnoma”- tarixiy-memuar
5. Bobur mashhurlar e’tirofida.

• Xulosa. Boburni anglash – o‘zlikni anglash.

    …Bobur fe’li-sajiyasiga ko’ra 

Sezarga qaraganda  sevishga arzigulikdir.

 (Eduard Xolden)

                Bobur adabiyotimizning  Navoiydan keying eng buyuk vakilidir.  U 1483-yilning 14-fevralida Farg‘ona viloyatining poytaxti  Andijonda tug‘ildi. Otasi ushbu viloyat hokimi - Umarshayx  Mirzo Temurbekka evara edi. Onasi Qutlug’ Nigorxonimning otasi Toshkent hokimi Yunusxon esa o‘zbeklashgan mo‘g‘ul urug‘idan bo‘lib, o‘n ikki avlod orqali Chizgizxonga tutashgan . Bobur uni “Chingizxonning ikkinchi o‘g ‘li Chig‘atoyxon naslidandur”, deb tanishtiradi. Umarshayx Mirzoning  Zahiriddin Muhammad Bobur, Jahongir Mirzo , Xonzodabegim , Yodgor Sultonbegim , Ruqiya Sultonbegim, Mehrbonubegim, Shahrbonubegim ismli besh qizi bo‘lib , Bobur o‘g‘illarning eng kattasi edi. O‘zidan besh yosh katta Xonzodabegim  bilan bir onadan edilar. Umarshayx Andijonning g‘arbida joylashgan Axsi shahrini poytaxt qilgan edi.

           Otasi vafotidan so‘ng  Andijon taxtiga Bobur o‘tiradi. 12 yoshli Bobur  Shayx  Mazidbek, Boboquli Boboalibek , Qosim  Qavchin kabi beklar yordamida hokimiyatni boshqaradi. U  taxt uchun tinimsiz kurashib 1497-1500-1501-yillarda Samarqandni,  1502-1503-yillarda O‘sh va uning atroflarini egallab oladi, Ahmad Tanbaldan yengiladi. 1503-yilda Bobur Kobul va G‘aznani jangsiz qo‘lga kiritadi.

             Bobur Samarqandda ekanligida Alisher Navoiydan xat oladi. Darhol unga javob yozib , orqasiga she’r ham bitib yuboradi.

             Shayboniyxon siquvi natijasida Bobur Hindiston tomonga chekinib , Hindistonga 1507-yildan boshlab 5 marta yurish qiladi, 1526-yil 12-aprelda Panipant jangida 12 ming kishilik qo‘shini bilan hind sultoni Ibrohim Lo‘diyning 100 ming kishilik qo‘shinini yengadi va shu tariqa Shimoliy Hindistonda boburiylar sulolasining hukmronligiga asos soladi . Bu davlat Yevropada “Buyuk mo‘g‘ul imperiyasi” nomini olgan. Bobur Hindistonni egallagach, adolatli qonunlar chiqardi, juz’yani bekor qilgan, o‘lgan erning tirik xotinini murda bilan birga yoqishni ta’qiqlaydi.

           1526-yil 21-dekabrda Bobur dushmanlari tomonidan zaharlangan va tasodif  tufayli omon qolgan. Bobur 1530-yil 26-dekabrda Agrada vafot etadi. U Jamna daryosining chap sohilidagi Nurafshon bog‘ining markaziy qismiga dafn etiladi. 1533-yilda esa xoki uning vasiyatiga muvofiq Kobulga ko‘chirildi.

            Boburiylar sulolasi 1483-1858- yillar mobaynida hukm surgan. Boburning  to‘rtta o‘g‘li, uch qizi bo‘lib shulardan Komron ismli o‘g‘li she’riy devon tuzgan, qizi Gulbadanbegim  “Humoyunnoma” nomli asar yozgan.

              Bobur lirikasida g‘azal va ruboiylar yetakchi mavqe tutadi. Adib ushbu janrlarning ijtimoiy motivlar bilan boyitishga katta hissa qo‘shdi. Garchi Boburning ayrim she’rlarida o‘zni aysh bilan tutishga, farog‘at bilan yashashga da’vat ruhi ustun bo‘lsa-da, amalda bular Boburning orzusi bo‘lib, uning hayoti faqat mashaqqat, qiyinchilik, urush- yurishlarda, tahlika va bezovtaliklar, to‘s-to‘polon bilan o‘tgani ma’lum. Shunga qaramasdan, adib she’riyatida hayotsevarlik, ertangi kunga nisbatan komil ishonch ruhi ustuvorlik qiladi. Shoir birovga tobe va mute bo‘ishni xohlamaydi. Keskin xulosalar chiqarishda ham iymanib o‘tirmaydi.

               Bobur g‘azaliyotida yurt va Vatanga muhabbat , ezgu insoniy fazilatlar tarannumi, oliyjanob  tuyg‘ulari tasviri yetakchilik qiladi.  Murakkab davr voqea-hodisalari batafsil bayonini “Boburnoma”da ko‘rgan bo’lsak , shoh va shoir Boburning ichki kechinmalari , qalb tug‘yonlari va orzu-armonlari uning she‘rlarida ko‘rinadi. Bobur she‘riyatida Vatan tuyg‘usi , Vatan sog‘inchi unga qaytish umidi mavj ura boshladi. Biz buni shoirning quyidagi ruboiysida ko‘rishimiz mumkin:

            Tole yo‘qki jonimg‘a balolig’  bo‘ldi,

            Har ishnikim, ayladim xatolig’  bo‘ldi,

            O‘z  yerni  qo‘yib Hind sori yuzlandim,

            Yorab, netayin, ne yuz qarolig’  bo’ldi.

          “Boburnona” – tarixiy va badiiy asardir. Navoiy uni tarixiy, ilmiy, memuar nasri bilan yangi bosqichga ko‘tardi. “Boburnoma” adabiyotimizning mana shu tajribalarini umumlashtirib, uni jahoniy miqyoslarga olib chiqqan asardir. Muallif asarida voqealar bilangina cheklanmaydi , balki ularning ishtirokchilariga, qahramonlariga keng o‘rin beradi. Natijada biz Bobur zamonida yashagan , tariximiz hamda ma‘naviyatimizda muhim mavqega ega bo‘lgan davlat va madaniyat arboblari bilan tanishamiz . Asarda har bir yil voqealari alohida beriladi. Dastlab o‘sha yilda yuz bergan muhim voqea bayon qilinadi . Masalan, dastlabki  1494-yil voqealarini hikoya qilganda , Bobur, avvalo, o‘zining “Tangri inoyati bilan Farg‘ona viloyatida 12 yoshda podshoh bo‘lgani “haqida xabar beradi va Farg‘ona viloyati bilan tanishtiradi.

            Bobur butun umri jang-u jadallarda kechishiga qaramay , tabiatan nihoyatda ziyrak, sinchkov, g‘oyat fahmli va idrokli , hamma narsaga qiziquvchan bir zot edi. U qayerga bormasin , o‘sha yerning jug‘rofiy o‘rnidan tortib , o‘simlik va hayvonot dunyosigacha qish-u yozining ob-havosidan, elining tili-yu urf-udumigacha hamma -  hammasi bilan qiziqadi va yozib qoldiradi.Bobur nima va kim haqda yozmasin , g‘oyat samimiydir. O‘zining quvonchini ham , g‘amini ham hech kimdan yashirmay ro‘y-rost aytadi. Do’sti haqida ham , dushmani haqida ham ko‘nglidagini so‘zlaydi.

          Bobur O‘ zbekiston mustaqillikka erishganidan  so‘ng   o‘z yurtida haqiqiy qadr-qimmat topdi. Bobur haqida juda mashhur insonlarning fikrlari bor. Shular jumlasidan Pirimqul Qodirov:”Bobur Mirzo so‘z bilan jonli tasvir yaratish mahoratini mukammal egallagan adib edi. Buni o‘zi ham sezardi.Shuning uchun umrining oxirida o‘g‘li Humoyunga “Boburnoma” tugallab taqdim etganida unga bir ruboiy ilova qiladi.

            Bu olam aro ajab alamlar ko‘rdum,

           Olam elidin turfa sitamlar ko‘rdum,

           Har kim bu “Vaqoyi” ni o‘qir, bilgaykim,

           Ne ranj-u ne mashaqqat-u ne g‘amlar ko‘rdum.”

          Hasanxo‘ja Nisoriy :”Chig’atoy sultonlarining eng sarasi va zo’r shijoatlisi edi “, - deganda naqadar haq edi.

Mashhur tarixchi Rumer Goden buyuk sarkarda haqida ushbu fikrlarni bayon qilgan : ”Bobur bunyod etgan davlat garchi bobolariniki singari bepoyon mintaqalarga yoyilmagan bo‘lsa-da,u o‘z saltanatining sultoni, buyuk imperatori darajasiga ko’tarildi. O‘z mulkida boshqaruv tizimini mahkam tutib,uni mohirlik bilan idora qildi. Bu o‘lkani 332 yil davomida mahorat bilan boshqargan buyuk sulolaga asos soldi”.  Monstyuart  Elfinston: ”Uning uslubi oddiy va mardona, jonli va obrazli. U o‘z zamondoshlarining qiyofalari,urf-odatlari va intilishlarini, qiliqlarini oynadek ravshan tasvirlaydi.Shu jihatdan  bu asar O‘rta Osiyoda yagona,chinakam tarixiy tasvir namunasidir ”, - deb e’tirof etgan.

Bobur-hamma mutafakkirlar singari olam, odam va ularning sirlari haqida ko‘p o‘ylaydigan kishi. O‘zi komillik yo‘liga tushgan bir solik sifatida o’zgalardan ham yuksak ma‘naviy sifatlarga egalik,baland odamgarchilik kutadi.Ammo hayotning o‘yinlari ham shundaki, kutilgan ezgu mo‘ljallarga kamdan kam  hollardagina erishiladi. Bobur – so‘zning jilvasini, tovlanish xususiyatlarini nozik his etadigan va ijod jarayonida bundan ustalik bilan foydalana oladigan shoir. Shaxsiyatidagi o‘ktamlik, tafakkur parvozi, ruh erkinlik singari jihatlar uning g‘azaliyotida ham yaqqol bo‘y ko‘rsatib turadi. 

Xulosa qilib aytganda,adolatli shoh va buyuk shoir Bobur o‘zining ma‘lum va mashhur asarlari bilan tarixnavis adib, lirik shoir hamda ijtimoiy masalalar yechimiga o‘z hissasini qo‘shgan olim sifatida xalqimiz ma‘naviy madaniyati tarixida o‘chmas iz qoldirdi. Shoir nomini abadiylashtirish maqsadida uning ona shahri Andijonda haykal o‘rnatilgan. Bir qancha maskan va manzillarga Bobur nomi berilgan. Har yili 14-fevral Respublika bo‘ylab Bobur tavallud topgan kun keng miqyosda nishonlanadi. Zero,Boburni anglash – o‘zligimizni anglash.

Navoiy viloyat

Uchquduq tuman

20-maktab

11-“D” sinf o‘quvchisi

Mamasoliyeva Sevinch