Bugungi kunda jismoniy tarbiya va sport inson salomatligi, ijtimoiy integratsiya hamda shaxsiy rivojlanishning ajralmas qismi sifatida baholanishi tobora ortib bormoqda. Zamonaviy jamiyatda sog‘lom turmush tarzini shakllantirish, ruhiy va jismoniy farovonlikni ta’minlash uchun nafaqat sog‘lom ovqatlanish va psixologik muvozanat, balki doimiy jismoniy faollik ham zarur. Shu nuqtai nazardan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2024-yil 18-dekabrdagi “Yoshlarning sport bilan muntazam shug‘ullanishi uchun qo‘shimcha shart sharoitlar yaratish to‘g‘risida” gi PQ-443-sonli Qarori birinchi bandi ijrosini ta’minlash maqsadida, haftaning har “Payshanba” kunini jismoniy tarbiya va sport kuni sifatida belgilanganligi sababli, mashhur tadbir va turar joylar hamda ta’lim muassasalarida sport faoliyatiga alohida urg‘u berilishini ta’kidlamoqda. Ushbu maqolada sog‘lom turmush tarzini shakllantirish jarayonida jismoniy tarbiya va sportning roli, uning biologik, psixologik va ijtimoiy jihatlari tahlil qilinadi hamda Payshanba kunining ushbu jarayondagi o‘ziga xos ahamiyati yoritiladi.

Jismoniy tarbiya va sportning nazariy asoslari

 Sog‘lom turmush tarzi kontseptsiyasi. Sog‘lom turmush tarzini shakllantirish konsepsiyasi insonning jismoniy, ruhiy va ijtimoiy salomatligini ta’minlashga yo‘naltirilgan kompleks yondashuvni ifodalaydi. Bu yondashuv har bir insonning salomatligini mustahkamlovchi omillarni: muntazam jismoniy mashg‘ulotlar, to‘g‘ri ovqatlanish, ijtimoiy faoliyat va ruhiy dam olishni o‘z ichiga oladi.

Jismoniy tarbiya va sportning rollari:

• • Biologik jihatlar: Qon aylanish tizimi, nafas olish, mushak tonusi va ishonchlilikni oshirish, metabolik faoliyatni sezilarli darajada yaxshilash.
• • Psixologik jihatlar: Stressni kamaytirish, o‘z-o‘zini anglash va ijtimoiy aloqalarni mustahkamlash, motivatsiya va o‘ziga bo‘lgan ishonchni oshirish.
• • Ijtimoiy jihatlar: Jamiyatda ijtimoiy integratsiya, jamoaviy ish muhitini shakllantirish, ijtimoiy mehnat va madaniyat darajasini oshirish imkoniyatini yaratadi.

Bu jihatlar asosida jismoniy tarbiya va sport nafaqat individual salomatlikni yaxshilash, balki jamiyat sog‘lomligi va taraqqiyotiga ham xizmat qiladi.

So‘nggi yillarda turli mamlakatlarda jismoniy tarbiya va sportning ahamiyati yanada kengroq tan olinib, sport tadbirlarini milliy kunlar sifatida nishonlash harakatlari kuchaydi. Ushbu jarayonda Payshanba kuni tanlanishi bir necha omillarga asoslanadi:

• • Haftaning tugashi va dam olish rejalari bilan uyg‘unligi;
• • Ish va ta’lim tizimlarida sportga vaqt ajratish uchun qulay kun bo‘lishi;
• • Ijtimoiy va iqtisodiy faoliyatlar intensivligi pasayib, sog‘lom dam olish va sport bilan shug‘ullanishga imkon yaratishi.

Payshanba kuni sport kuni deb e’lon qilinishi insonning bioenergetik salohiyatini tiklash va jismoniy faoliyatga qiziqishini oshirishga xizmat qiladi. Bunday tartib:

• • Qon aylanishi va yurak faoliyatini stimulyatsiya qiluvchi intensivlikni me’yorlashtiradi;
• • Ish va o‘qishdan kelib chiqqan charchoqni bartaraf etishga yordam beradi;
• • Ijtimoiy aloqalarni mustahkamlaydi va guruh bo‘lib mashg‘ulotlarni tashkil etishga sharoit yaratadi.

Muntazam jismoniy mashg‘ulotlar quyidagi fiziologik jarayonlarga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi:

• • Yurak-qon tomir tizimini mustahkamlash,
• • Mushak va skelet tizimi funksiyalarini yaxshilash,
• • Metabolik faoliyatni yuqori darajaga ko‘tarish.

Ilmiy tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, sport bilan muntazam shug‘ullanish insonning immun tizimini mustahkamlashga va surunkali kasalliklar xavfini kamaytirishga olib keladi. Sport faoliyati inson ongiga pozitiv ta’sir ko‘rsatib, stress, depressiya va kayfiyat pastligining oldini olishga yordam beradi. Jamiyatda sport tadbirlarining tashkil etilishi ijtimoiy integratsiya va jamoaviy ruhni mustahkamlaydi. Payshanba kunida o’tkaziladigan jamoat sport tadbirlari:

• • Oila va hamjamiyat a’zolari o‘rtasida yaqinlikni oshiradi;
• • Yoshlar o‘rtasida sog‘lom raqobat va hamkorlik muhitini yaratadi;
• • Mahalliy ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirishga turtki bo‘ladi.

Kelajakda jismoniy tarbiya va sport sohasidagi innovatsiyalar, texnologik yondashuvlar va virtual mashg‘ulotlar yordamida sog‘lom turmush tarzini yanada kengroq targ‘ib etish rejalashtirilmoqda. Sportni digital texnologiyalar bilan uyg‘unlashtirish, masalan, interaktiv trening dasturlari va sun’iy intellekt asosidagi monitoring tizimlari:

• • Shaxsiy fiziologik ko‘rsatkichlarni aniqlash,
• • Mashg‘ulotlar samaradorligini oshirish,
• • Insonning salomatligini uzoq muddatli nazorat qilish imkoniyatini yaratadi.

 Xulosa. Sog‘lom turmush tarzini shakllantirishda jismoniy tarbiya va sportning ahamiyati yuksak bo‘lib, u insonning biologik, psixologik va ijtimoiy salomatligini mustahkamlaydi. Payshanba kunining jismoniy tarbiya va sport kuni deb e’lon qilinishi, insonlarga haftaning o‘rtasida dam olish va faoliyat uchun mo‘ljallangan alohida kunni taqdim etadi, bu esa sport faoliyatini targ‘ibot va jismoniy faollikni oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Kelgusida jismoniy tarbiya va sport sohasidagi innovatsiyalar bu jarayonni yanada takomillashtirish va sog‘lom turmush tarzini ommalashtirishga xizmat qiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Yoshlarning sport bilan muntazam shug‘ullanishi uchun qo‘shimcha shart sharoitlar yaratish to‘g‘risida” gi PQ-443-sonli qarori, 2024-yil 18-dekabr.
2. J.Smith, Physical Education and Health in Modern Society, Oxford University Press, 2020.
3. K.Johnson, R.Lee, Sports Science: Biological and Psychological Impacts, Routledge, 2019.
4. O‘zbekiston Respublikasi Sport va Yoshlar ishlar vazirligi, Milliy sport siyosati va rivojlanish strategiyasi, Tashkent, 2022.
5. WHO, Global Recommendations on Physical Activity for Health, World Health Organization, 2022.
6. Internet manbalari: sportstat.uz, healthysociety.uz, physicaledu.uz.

Barnoyeva Mamlakat Sanaqulovna

Uchquduq tuman 10-umumiy o‘rta ta’lim maktabi jismoniy tarbiya fani o‘qituvchisi